КЕЙІПКЕРЛЕРДІ ТҮСІМДЕ КӨРЕМІН. ӘЙГІЛІ СУРЕТШІ ТОҚҚОЖА ҚОЖАҒҰЛОВТЫҢ ӘЛЕМІ

Уақыты: 26.05.2022
Оқылды: 1576
Бөлім: РУХАНИЯТ

Тоққожа Қожағұлов! Бұл кісінің есімі аталса болды, көз алдыңа Мұқағали Мақатаевтың кескін-келбеті келеді. Орындыққа жайғасқан жыр тарланы қолын иегіне тақаған күйі ойлы жүзбен көрерменге қарап тұрады. Суретшінің ақиық ақынды бейнелеген осынау портреті өзінше дара, өзінше асқақ. Тоққожаның «Мұқағалиы» жұртшылықтың жүрегін бірден жаулап алды. Содан бері бұл туынды қылқалам шеберінің төлқұжатына айналып кетті десе де болғандай. Ақын портретіне қараған кез-келген жан оның авторын жазбай таниды. Өнер адамының бақыты да осы шығар!

Тоққожа Қожағұловтың тұлғаларды кескіндеуде Мұқағалидан басталған алғашқы жұмысы ары қарай Абай, Жамбыл, Мұхтар, Тәттімбет болып сурет галереясын толықтырды.

Портрет жанрының хас шебері бүгінде алпыс дейтін алты белеске абыроймен көтеріліп отыр. Осы кезеңдер ішінде ол «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, Жамбыл атындағы халықаралық сыйлықтың иегері, ҚР Білім беру ісінің Құрметті қызметкері және педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор деген ғылыми атақтар мен марапаттарға қол жеткізді.  Күні кеше өзі қызмет ететін оқу орны, Абай атындағы қазақ ұлттық педагогика университеті мерейтой иесіне құрмет көрсетіп, суретші-ұстаздың абыройын тағы бір мәртебеледі.

Салтанатты шара университет ғимаратында өткен халықаралық ғылыми-практикалық конференциядан басталды. Қатысышулыр ең алдымен Тоққожа Қожағұлов шығармашылығына тоқталды. ҚазҰПУ-дың проректоры, философия ғылымдарының докторы Ақтолқын Құлсариева мерейтой иесінің ұстаздық жолы Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университетімен тығыз байланысты екенін тілге тиек етті. Суретші-педагог Тоққожа Мұқажанұлы 35 жыл бойы осы оқу орнында табан аудармай жұмыс істеп келеді.

Зымыраған уақыт десеңізші. 1979 жылы Нарынқол ауданына қарасты (қазіргі Райымбек ауданы) Жамбыл ауылында дүние есігін ашқан Тоққожа Қожағұловтың бейнелеу өнеріне деген қызығушылығы бала кезінен басталған. Аспантаулар көмкерген туған ауылының сұлу табиғаты оның сурет әлеміне деген ынтызарлығын одан сайын оятты. Міне, сол сүйіспеншілік үлкен мақсаттарға жол ашты. 1979 жылы ару қала Алматыға арман қуып келгені де сондықтан.  Сәті түсіп сол жылы ҚазПИ-дың көркемсурет графика факультетіне қабылданады. Конференцияда онлайн байланыс арқылы сөз сөйлеген курстас досы, ақын, ҚР парламенті Мәжілісінің депутаты Қазыбек Иса Тоққожа Қожағұловпен бірге өткізген студенттік кезеңнің әдемі естеліктерімен бөлісті.

- ­Оның салған суреттері университет қабырғасында оқып жүргенде-ақ ұстаздар тарапынан жоғары бағаланған. Әсіресе, өз анасын бейнелеген портреті бүкілодақтық көрмеге қойылып, кейін бұл туындысын Мәскеу көркемсурет дирекциясы сатып алғаны бар. Міне содан бастап суретші портрет жанрына біржолата ойысты. Қазіргі таңда ол қылқалам шебері, ұлағатты ұстаз, білікті басшы ретінде елімізге белгілі айтулы тұлғаға айналды. Біз Тоққожамен мақтанамыз, - деді Қазыбек Иса.

Айтса айтқандай-ақ, суретші ұстаздық қызметте жүріп 40-тан аса ғылыми мақалалардың, 1 монография, 4 оқу-әдістемелік құралдың авторы болды. «Зергерлік өнер әлемі» және «Зергерлік өнер нақыштары» деген кітап-альбомдарын құрастыруға қатысты. Сондай-ақ, өзінің «Тұлғат» атты шығармашылық еңбектерінің каталогын шығарды.  

Портрет – бейнелеу өнеріндегі ең қиын жанр. Ол туралы Тоққожа Қожағұлов былайша толғанады:

- Мен бейнелеу өнерінің портрет жанрын таңдадым. Бұл өте қиын сала. Жай қарағандар оның қыры мен сырына қаныға алмайды. Талғаммен, таныммен назар салғандарға бәрі белгілі. Портреттің басты мұраты айнытпай ұқсатып, көшірме жасау емес. Портреттің фотосуреттен айырмашылығы, кейіпкердің ішкі әлемін көрерменге жеткізе білуінде. Сондықтан бұл күрделі жанр кез келген өнер иесінің оңтайына келе бермейді, - дейді қылқалам шебері.

Мерейтойға арналған жиында көрнекті ақын, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Нұрлан Оразалин Тоққожа інісімен қалай танысқанын, оның шығармашылық толысу кезеңдеріне талай рет куә болғанын тебірене әңгімеледі.

- Бірде «Егемен Қазақстан» газетіне портреттік туындысын – қазақтың бас ақыны Абайдың суретін әкелді. Мен онда газеттің бас редакторы едім. Сурет бәрімізге ұнады. Журналистердің назарын өзіне аударды. Тоққожаның өнері өрлеу үстінде. Оның салған портреттері сөйлеп тұрады. Полотно бетіне әлі талай бейнелерді түсіретініне, көрермен қауымның оған ризашылықпен қол соғатынына сенемін. Шығармашылығың шарықтай берсін, - ­деп ақын ағасы суретшіге ақ батасын берді.

Шынымен де, қылқалам шеберінің «Абай» атты портреті шоқтығы биік туындыларының бірі. Қарап отырсақ, суретшілердің ұлы ақынға қалам тербеген еңбектері аз емес. Бірақ Тоққожа Қожағұловтың салған портреті ешкімге ұқсамайды. Бұл туралы философия ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі Болат Байжігітов: "Тік өлшемді кенеп бетін денесімен түгел жауып тұрған Абай тұлғасы қысқы табиғат аясында бейнеленген. Суретші «бар қосқаным – қазақы бөрік, сеңсең ішік» десе де бас ақынның бет-жүзі, көзқарасы басқа суретшілердің Абайымен салыстырғанда романтикалы асқақтықтан немесе бейтараптықтан аулақ шынайы, нанымды әрі қарапайым шешімін тапқан. «Қазақы бөрік» - суретші үшін рухани биіктік, ал «сеңсең ішік» - қазақы болмыс. Суретте ақын тар рамаға сыймай тұр", - деп аталған портретке ақиқат бағасын береді.

Бұдан кейінгі салтанат Тоққожа Қожағұлов жетекшілік ететін ҚазҰПУ-дың Өнер, мәдениет және спорт институты ғимаратында жалғасты. Онда суретшінің «Уақытпен сырласу» атты жеке көрмесі ашылды. Жиналған көпшілік ең алдымен белгілі режиссер Қалила Омаров түсірген «Тоққожаның қызыл алмасы» атты деректі фильмді тамашалады. Фильмде суретшінің өнер жолы, жеке тебіреністері, зиялы қауым өкілдерінің пікірлері көрініс табады. Онда қылқалам шебері кейіпкерлерін түсінде көретін ерекшелігін көпшілікпен бөліседі. Енді соны өз аузынан тыңдайық.

«Мен кейіпкерлерімді түсімде көрдім. Және анық көрдім. Мәселен, Жамбыл атам Алматыдағы 28 панфиловшылар саябағында автокөлікткке орнатылған мінберде тұр екен деймін. Қасындағы адамдардың арасында Ораз Жандосов жүр. Бір кезде Жамбыл маған қарап: «Ей, Тоққожа, бері кел», - деп мінберге шақырып жатыр. Қасындағылар бұл кім дейді маған таңырқай қарап. «Бұл Тоққожа ғой» дейді Жамбыл атам. Содан кейін әлгі мінбер орнатылған автокөлік Алатауды бетке алып жылжи бастады. Жыр алыбының жүзіне қайта-қайта қараймын. Оянсам түсім екен. Бірақ сол көрініс есімде мықтап сақталып қалды. Түсімде көрген Жамбылдың бейнесін портретке түсірдім», - дейді Тоққожа Қожағұлов. Суретші Мұқағалиды, Мұхтар Әуезовті, тағы басқа тұлғаларды да түсінде көреді. Сол көрген бейнелерін ақ қағазға айнытпай түсіреді.

Деректі фильмде қылқалам шеберінің бейнелеу өнеріне жаңа бағыт – тобаизм жанрын әкелгені туралы баяндалады. Суретші өз шығармашылығында кие деген ұғымға терең мән беруге тырысады.

- Өнердің мақсаты – шынайы өмірді кескіндеу ғана емес, денедегі рухты анықтай білу. Тотемдік мифологиялық тектің тамырлануы мен діни көзқарастар суретшінің шығармашылығын қалыптастыруда маңызды рөлге ие болады. Тоққожа Қожағұлов -  қоршаған ортамен, жануарлар әлемімен туыстық байланысты сезіне білген протокөшпенді. Себебі түркі халықтар табиғаттың күшіне бас иіп, ата-баба рухына табынған, - дейді өнертану докторы Шахизада Тұрғанбаева. Сонымен қатар, салтанатты шарада суретшінің «Өрелі өнер өрісі» және «Үнсіз музыка» атты альбом-кітаптары таныстырылды. Өнер және әдебиет майталмандары – Сергей Әзімов, Байтұрсын Өмірбеков, Анарбек Нақысбеков, Жанболат Аупбаев, Рысбек Сәрсенбай, Батық Мәжитұлы, Бейбіт Дәлденбай, Дүйсен Мағлұмовтар ақжарма тілектерін арнады. Райымбек ауданы әкімінің орынбасары Самат Сатылғанов бастаған жерлестері де суретші бауырларын арнайы құттықтап келіпті.

Қонақтар көрмені асықпай аралап болған соң, Жамбыл атындағы мемлекеттік филармонияға атбасын бұрды. Өнер кешінде ҚР Парламенті Сенатының төрағасы Мәулен Әшімбаевтың Құттықтауын спикердің кеңесшісі Төлеубек Мұқашев оқып берді. Сондай-ақ, Қазақстан Жазушылар одағы, Қазақстан Суретшілер одағы басшыларының құттықтаулары да табыс етілді. Бұдан кейін Абай атындағы ҚазҰПУ-дың өнерпаз студенттері концерт көрсетті. Олар универсиеттің кемелдену кезеңдерін өнерпаздықтың өркендеуі арқылы сәтті бейнеледі.

Соның бір сәті Тоққожа Мұқажанұлына қатысты. Қабілет дарыған қазақ баласының тал бесігінен күш алып биіктерге самғағанын өнер тілімен баяндады. Университет оның бағын ашты. Дарынды суретші алтын уақытын ешқашан зая кетірмеген. Шығармашылық табыстарға қол жеткізді. Ұлағатты ұстаз атанды. Сахналық көрініс осындай өнегелерді паш етті. Күмбірлеген күй, мың бұралған би әдемі әсерге бөледі. Көрермендер жастардың шалқыған шабытына кенелді. Концерттің мазмұнды өткені мерейтойға арналған шашудың үлкені десек, артық айтқандық болмас.

 «Тоққожаның екі портреті, «Абайы» мен «Мұқағалиы» оны тарихта қалдырады». Өнер қайраткері Сергей Әзімов қылқалам шеберіне осылай деп баға берді. Жиналғандар «Лайым солай болсын!» деп орынды пікірге бірауыздан қосылды.

Болат МӘЖИТ

Алматы қаласы