ӘЛ-ФАРАБИ ДЕ, АБАЙ ДА - ИСЛАМ ҒЫЛЫМЫН ДАМЫТҚАН ҒАЛЫМДАР

Уақыты: 13.02.2020
Оқылды: 2047
Бөлім: РУХАНИЯТ

Әл-Фарабидің кемеңгер тұлға екенін Ақжан Машанов ағамыз ғылыми конференцияларда, өзінің қазақ және орыс тілдеріндегі мақалаларында дәлелдей білді. Нәтижесінде ұлы тұлғамыз еліне оралды. Ал Ақжанды зиялы қауым көзі тірісінде-ақ «бүгінгі күннің Фарабиі» деп атады. Ақжан Жақсыбекұлы туралы сәулетші Төлеубек Қарамен: «Ол өзінің қазақ халқын ерекше сүйді. Өз халқына еңбек сіңіру оның ең басты ұстанымы еді. Әл-Фарабиді ашудың қиындығына қарамай бел буып, ұрпағымен табыстырғандығы осының дәлелі», – деп жазды.

Әл-Фарабидің еңбегі ислам ғылымын дамытушылардың ішіндегі ең үздігі. Астрономия, табиғат, музыка саласындағы ғылыми еңбектер әл-Фарабиден басталады. Ақжан Ма­­шанов ұлы тұлғаның мұраларын іздеп, Ташкент, Мәскеу, Ленинград, Уфаның көне еңбектерін сақтайтын мұрағаттарына барды. Ақжан Машанов жасы елуден асып кетсе де әл-Фараби шығармаларын тұпнұсқадан оқып, білу үшін араб тілін үйренді.

Әл-Фарабиді зерттеуге Ақжан Машанов жарты ғасырлық ғұмырын арнады. Соның нәтижесінде қазақ жерінде дүниеге келгенін дәлелдеді. Әл-Фараби туралы: «Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болды. Бірақ олар әл-Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты үш ғылым саласына бірдей үлес қосып, аса ірі жаңалық ашқан жоқ. Платон, Аристотель, Птолемей сияқты ғұламалар музыканы жөнді меңгере алмағанын өздері жазып кеткен. Ол ғұмырының соңына дейін әл-Фараби мұрасын зерттеген және осы салада теңдесі жоқ мұра қалдырған. Ақжан Машанов Түркістан қаласындағы Ахмет Яссауи кесенесінің басты мұраларының бірі болып саналатын тайқазанды еліне қайтаруға үлес қосты. Ол Ленинградтағы Эрмитаж ұжымына хат жазып, құнды мұраны қайтадан орнына қойдырды.

Абайдың өмірбаянын тұңғыш рет орыс тілінде жазған тұлға – Нұқ Рамазанов. Ол Кереку уезінің қазағы. Петроград қаласының студенті Абайдың орыс тіліндегі өмірбаянын 1914 жылы «Мәскеу» баспасынан шыққан «Әлшархиат» жинағында жариялады. Автор бұл еңбегінде Әлихан Бөкейханның 1907 жылы жазған мақаласын пайдаланған.

Ал Абай өлеңінің аудармашысы – Сатылған Сабатаев. Ол агроном, ғалым. Бұрынғы Жетісу облысы, Верный уезі, Үлкен Алматы болысында дүниеге келген. Ол Абай өлеңдерін төңкеріске дейін аударған. Мәскеудегі есеп-кредит институтының студенті Нұқ Рамазановпен бірге Абай мен Міржақыптың өлеңдерін орыс тіліне тәржімалаған. Аударма 1914 жылы «Әлшархиат» жинағында басылған. Абай мен Міржақыпты танытудың басында аталмыш тұлғалар тұр деп айта аламыз.

Ол Абайдың «Жаз», Міржақыптың «Мұң» атты өлеңдерін аударса, Нұқ «Желсіз түнде жарық ай», «Адамның кейбір кездері» және «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?»  деген өлеңдерін қара сөзбен аударған. Екі аудармашы да өлең мазмұнын қара сөзбен пайымдаған. Себебі, екеуі де ақын емес. Ақын, кәсіби аудармашы болмаса да, Абайды танытуды сол кезден-ақ мақсат еткен. Қазақ қыздарының арасынан Абай өлеңдерін алғаш рет орыс тіліне аударған Нәзипа Құлжанова. Оның  «Желсіз түнде жарық ай», «Жазғытұры» деген өлеңдері «Сибирский студент» журналының 1915 жылғы № 3,4 сандарында жарияланды. Орыс жұртшылығы революцияға дейін Абай өлеңдерінің осы бір бөлімдерімен танысқан еді.

Ал Кәкітай Құнанбаев болса, Абай Құнанбайұлының тұңғыш кітабының жарыққа шығуына зор үлес қосты. Абай қайтыс болғаннан кейін Кәкітай мен Тұрағұл 1905 жылдың қысы мен жазғытұрымында ел арасынан Абайдың өлеңдері мен қара сөздерін жинап, түгендеді. Кәкітай сол кезде Жидебайда бала оқытып жүрген молда Мүрсейіт Бікеұлы дегенге ақы беріп, Абай шығармаларын көшіртіп, жазғызған.

Абайдың суретін Павел Лобановский мен Николай Крутильников жариялады. Павелдің негізгі мамандығы – әскери қызметкер. Бірақ ол сурет салумен әуестенетін. Павелдің  Абай жайлы жазғаны, алғашқы лебіз болып саналады. Ол «Халық еркі» тобына қатысқандығы үшін сотталып, 1884 жылдың тамыз айына дейін жазасын Өскемен, содан кейін Семейде өтеген. Сол жылдары Абаймен танысып, жүзбе-жүз кездесіп, пікірлескен. Лобановский Абайдың портретін қарындашпен салады. Абайды өте құрметтегенін өзінің жазған түсініктеме пікірінен де аңғарсақ болады.

Онда: «Ибрагим Құнанбаев Семей уезі, Шыңғыс болысының қазағы. Өзі де жеткілікті мөлшерде әйгілі адам. Өз халқының әдет-ғұрпының білгірі. Қазақтар ортасында үлкен ықпал иесі. Қырық бес жаста» деп жазған. Ал портреттің сырт жағында: «Семей уезі Шыңғыстаудың құрметті қазағы Ибрагим Құнанбаев. Облыстық статистикалық комитеттің мүшесі» деп жазылып, автордың қолы  қойылған. «1887 жыл» деген белгісі де бар. Портреттің көлемі 30-40 сантиметр, жылтыр картон қағазға салынған. Бұл портрет Сібір мен Оралды аралап кетті.

Бұл – 1887 жылдың 7 қарашасында статистикалық комитеттің мәжілісінде қаралып, Абайдың портретін көрмеге жіберу туралы шешімнен кейін орын алған. Абайдың алғашқы портреті Семейдің өлкетану музейінде сақталып, 1940 жылы Семей қаласында жаңадан ашылған Абайдың республикалық әдеби-мемориалдық музейіне өткізілген.

Портреттегі Абай бейнесі – дөңгелек бет, селдір мұрт, сақалы қысқа, жинақы. Басында тақиясы, үстінде қазақы шапан. Терең ойға шомып, алыстарға ой жүгіртіп отырғаны байқалады. Суретші нағыз қазақи қалыпты суреттей білген. Абайдың портретін салып, ол туралы жазған Лобановскийдің еңбегі ұшан-теңіз. Лобановкскийді Абайды жақсы танып, зерттеген адам деп айта аламыз.

Абай бейнесін салған келесі қылқалам шебері, кәсіби суретші – Николай Крутильников. Ол 1916 жылы Қазан қаласындағы сурет өнері училищесін тамамдаған. Осы қызметте жүріп, қазақтың зиялы қауым өкілдерімен жақын араласып, тұрақтап қалады.  Мұхтар Әуезовпен жақсы қарым-қатынаста болады. Әуезов Семей қаласындағы географиялық қоғамның мүшесі әрі осы қоғамның төрағасының орынбасары еді. Жиындардың көбі Әуезовтің басшылығымен өтті. Осы жиындарға қатыса жүріп Әуезовтің ақыл-кеңесі арқылы Абайдың портретін салуға кіріседі. 1924 жылы кенепке (Холст) майлы бояумен Абайдың көлемді портретін салып, бітіреді.

Бұл портреттің ұзындығы – 1 м. 10 см., ені – 50 см. Крутильниковтің  туындысын нағыз кәсіби суретші салғаны көрініп тұр. Суретші картинаны «Абай өлең жазу үстінде» деп атаған. Абай портретін жасауда ақынның фотобейнесінен алшақтап кетпеген. Бұған Абайдың М.Әуезов немесе Абайдың ұрпақтары Тұрағұл мен Жағыпар (Мағауияның баласы), Шәкәрімде сақталған Абайдың фотосуретінің әсері болуы мүмкін деген ой бар. Содан көріп салған десек те болады. Себебі, Абайдай ұлы тұлғаның бейнесін салуда оның фотобейнесіне сүйенбей жай ғана ой топшылауымен салу мүмкін емес.

Әл-Фараби мен Абайдай ұлы тұлғаларымыздың мұралары осылайша танылған, жинақталған, көпшілікке ұсынылған. Абайды танытқан тұлғаларды естен шығаруға болмайды. Әл-Фараби мұрасын жаңаша көзқараспен зерттеймін, Абай шығармашылығын әлемге танытамын деген ойлы жастар болса, осы тұлғаларды да ұмытып кетпегені абзал. Тарихты зерделеген сайын көкжиегіміздің ашыла түсетінін ұмытпайық.

Ерден НҰРАХМЕТ

Қарашілік ауылы,

Ақсу ауданы

Алматы облысы

Сурет ғаламтордан алынды