Бала – адамның бауыр еті. Сондықтан халықтық ортада ата-ананың, бүкіл елдің бақытын балаға, саналы ұрпаққа теңеген. Қазақ халқында баланың дүниеге келуі мен өсуіне байланысты тәлім-тәрбие берудің жүйелі мектебі қалыптасқан. Бойына бала біткен келіншек болмысында теріс мінезі болса өзін іштей тәрбиелеп, тек жақсылық жасап, жақсы ой ойлап жүруге тырысқан. Осы тұрғыда құрсағында баласы бар ана немен шұғылданса, бала соған бейім келеді. Дана халқымыз ұлтымыздың болашағы балалар мәселесіне үлкен мән беріп, зор жауапкершілікпен қараған. Бір даналықта: Нәрестелі болған екі жас көнекөз қарияға баланы тәрбиелеу үшін ақыл сұрағалы келген екен. Сонда қария: «Балаларың өмірге келгелі қанша күн болды? – деп сұрайды. Екеуі баласын қырқынан шығарып келіп отырғанын айтады. Қария басын шайқап: «Тәрбие беру үшін 9 ай, 49 күнге кешігіп қалған екенсіңдер», – деген екен.
Халқымызда «Баланы жеті жасқа дейін патшаңдай күт, он төрт жасқа дейін құлша жұмса, он бестен асқан соң досыңдай сырлас», – деген қағида бар. Бала жеті жасқа келгенше емін-еркін өсіп, ойын ашық айтатын алғыр болып қалыптасады, жетіге толып белі қата бастаған баланы әр іске араластырып, еңбекке үйретсе, ол іскер және еңбекқор болады. Он төрттен асқан баламен еркін сөйлессе, оның ертеңгі үлкен өміріне жол сілтеп, мазалап жүрген мәселені шешуіне мүмкіндік туады. Сол арқылы ұл ертеңгі абыройлы әке, елді қорғайтын жауынгер, ұлттың намысын жоғары қоятын ер-азамат болуға тәрбиеленеді.
Негізінен саналық та, даналық та адам бойына отбасының тәлімі, ата-ананың көрсеткен үлгісі арқылы дариды. Ал баласы тәрбиелі, үлгілі болса ата-ананың абыройы асқақ. Осыған орай «Балаң жақсы болса мақтанып жүресің, балаң жаман болса жасқанып жүресің», – деген сөз орамы қалыптасқан. «Адам ұрпағымен мың жасайды» деген сөз тегін айтылмаған. Өйткені бала – отбасының негізгі діңгегі, дәнекері. Адамға нағыз бақытты – тәрбиелі ұрпағы ғана сыйлай алады. Жас кезінен бала жауапкершілікке тәрбиеленсе, мектептегі міндеттерін оңды орындайды.
Қазіргі кезеңде қазақ халқының өмірінде бұрын-соңды болмаған оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы жоқ балалар саны күннен-күнге артуда. Есесіне олар халқымызға жат жағымсыз қылықтарға еліктеуде. Бұл мәселені тудыратын себептердің бірі – отбасы тәрбиесіндегі ата-ананың жауапкершілік сезімінің жоқтығы. Екінші себеп – отбасындағы маскүнемдік, ұрыс-керіс, ажырасу. Бала тәрбиесінде ата-ананың мінез-құлқы шешуші рөл атқарады. Үшінші себеп – отбасында ұл балаға үнемі жеткіліксіз көңіл аударылып, ата-ана оның жан дүниесіне, қалауына жете үңіле білмейтіндігі. Даңқты батыр Бауыржан Момышұлы бала тәрбиесі жөнінде былай депті: «Мен үш нәрседен қорқамын. Біріншісі, өзінің сәбиіне бесік жырын айта алмаған анадан, немересіне ертегі айтып бере алмаған әжеден, үшіншісі, екі қазақтың бір-бірімен орысша сөйлесіп тұрғанынан. Бала тәрбиесіне отбасы жауапты. Себебі, мектеп қабырғасына әртүрлі тәрбие алған балалар келеді. Жауапкершілігі мол, тәртіпке үйренген бала сабақтарда ұстаздың тапсырмаларын бұлжытпай орындайды, үй тапсырмасын тыңғылықты жасап келеді. Оқушылардың ата-анасы, ол мектептен келгенде қандай баға алғанын, не нәрсені үйренгенін сұраса, алған бағасына риза ма білгісі келсе, бала өзінің бағасына сыни тұрғыдан қарап, өзі жіберген олқылықтарын мойындап, жіберген қателіктерді жойып отырса, ал ата-ана оны кінәламай, жәрдемдессе, шамаларына қарай сонда оқудың нәтижесі оңды болар. Ал ата-ана баласының не оқып, не істегенінен бейхабар болса, ол өз баласына көмек көрсете алмайды»
Оқу мен тәрбие егіз. Мұғалім оқығысы келмейтін баланы да оқыта білуге тиісті. Сабаққа дайындалмай келген, мұғалім берген тапсырманы орындамаған бала осындай жайды әдетке айналдырады. Мұндай оқушылар сабақтарда тәртіп бұзып, ерігіп, сыныптастарының мазасын алып, мұғалімге сабақты қажетті деңгейде түсіндіруге кедергі жасайды немесе оқуға қызығушылығы жоқ болғандықтан әртүрлі сылтауды ойлап тауып, сабаққа қатыспайды.
Осындай мәселелер туындамау үшін бастауыш сыныпта оқушылар сабаққа үнемі қатысып, тапсырмаларды орындап орта буынға оң дағдылармен келуге тиісті. Әр оқушы мұғалімнің назарынан тыс қалмауы керек. Ал орта буындағы әрбір нашар тәртіптегі, үлгерімдегі оқушыларға сабақ сайын тапсырма беріп, оның орындалуын қадағалап, еңбектенуге дағдыландырған дұрыс. Сонда ғана бұл мәселе шешіле бастайды.
Балаға ата-ана мен мұғалімнің қоятын талабы бірдей болғаны жөн. Егер тәрбиеде қарама-қайшылықтар орын алса, ол оңды нәтиже бермейді.
Отбасында да, мектепте де тәрбие ұлттық салт-дәстүрге, халықтық педагогикаға негізделуге тиіс. «Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздердің болашақтарыңызды айтып беремін», – деген шығыстың ғұламасы әл-Фараби. Адамның құдіреті санасында, сондықтан да әрбір адам саналы өмір сүріп, ғұмырын ұрпақ тәрбиесіне арнаса, ол алға қойған мақсатына да, байлыққа да, бақытқа да қол жеткізе алады. Егеменді еліміздің көсегесін көгертетін, қазақ ғылымын дамытып, дүниежүзілік аренаға көтере білетін терең білімді жігіттер мен қыздарды тәрбиелеу – күн тәртібіндегі бірінші мәселе.
Баланың жігерін жасытатын үкімді баға беру. («Сен дұрыс сөйлей алмайсың» деген сияқты кесімді ұғымдардың әсері жаман). Осыдан кейін баланың тауы шағылып, талабы қайтып қалатыны анық. Сондықтан бастауыш сыныптағы балаларды үнемі көтермелей жетелеп тәрбиелеудің мәні зор.
Бастауыш сыныпқа келген бала нашар оқыса, тәртібі жаман болса да істеген әрекеттеріне теріс те зілді баға бермеуіміз керек. Оның жекебасының намысына тиетін сөздерді айтып, жан дүниесін жараламауымыз қажет. Мұндай әрекеттер баланың өміршең талпынысына нұқсан келтіріп, армандары мен сенімдерін жоғалтуға әкеліп тірейді.
Тағы бір атап айтарлық жайт, жеткіншекті басқа бір баламен салыстыра бағалаудағы жіберілетін әділетсіздік. Мұндай әрекеттер арқылы бала қызғанушылық, өзімшілдікті қалай сіңіріп алғанын байқамай қалады.
Сонымен бала түсініскен ортада тәрбиеленсе оның төзімді де жігерлі психикасы қалыптасады. Ол өзінің әр қадамына баға беріп, жауапкершілігі артады. Отбасында, мектепте, өз достарының арасында алған тәрбиенің арқасында ол кез келген жағдайға бейімделіп, білімін өз қажеттілігіне, игілігіне пайдаланып, шығармашыл, өз-өзіне сенімді тұлға бола алады, жасқаншақтықтан айырыла алады.
Бүгінгі баланың психикасы өзгеше, олар тоталитарлық жүйеден нарықтық жүйеге өту процестері кезінде дүниеге келгендердің ұрпағы. Сондықтан олардың психологиясы да өзгеше. Сондықтан баланы жаңа көзқараспен тәрбиелеу үшін, үлкендер жағы жастардың психологиясын түсінуі керек. Егер олар өзін-өзі баланың ыңғайына қарай өзгерте алмаса, ары қарай тәрбиелеу қиындай түседі. Күш көрсету арқылы тәлім жүргізуге болмайды. Бұл баланың келешегіне балта шабумен тең. Үлкендердің қаталдығы мен қатыгездігі арқылы баланы жөндеймін деу де ақылға сыймайды. Тек қана мейірім мен сүйіспеншілік, төзімділік нәтиже береді. Жеткен жетістіктер әділетті бағаланғанымен тым асыра мадақтаудың да орын алмауын қадағалау керек. Артық айтқан мақтау сөз жақсылық әкелмейді.
Тәрбие туралы пікірім дәлелді болсын деген мақсатта «Баланы кім босаңсуға жібереді және оны қайтаратын кім?» деген сұрақ бойынша әр буында оқитын оқушылар және мұғалімдерден сауалнама алдым. Олардың жауаптары төмендегідей: орта буындағы оқушылар өздерін кінәлайды, жоғары буындағылар өздерімен қоса ата-аналарын және ұстаздарын да жауапты санайды. Олардың пікірі: «Ата-аналар мен ұстаздар бастауыш сыныптарда біздің ойын баласы екенімізді көп ескермеді, бізбен күн сайын қара терге түсіп тыңғылықты үй тапсырмаларын орындауға жәрдемдеспеді, сондықтан біз ойнап кетіп, жауапкершілікке тәрбиеленбегенбіз», – дейді. Ал ұстаздар бала тәрбиесіндегі олқылық ата-аналардың жауапкершілігінің төмендігінен орын алады деген пікірді алға тартуда. Осыдан шығар қорытынды ата-аналар бала алдындағы жауапкершілігін жете сезініп, отбасы тәрбиесінде жіберіліп жатқан кемшілікті ұстаздар қауымы түзеуге тырысып, баламен жеке жұмыс жүргізсе, олқылықтардың орнын толтыруға болады деп ойлаймын. Бұл ретте ұстаз ата-анамен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеп, балаға қатысты мәселені бірлесіп шешкені жөн. Баланың да пікірімен санасқан орынды. Сонда тәрбие жұмысы өз деңгейінде жүреді деп білемін.
Анаркүл Қабылбекова,
Панфилов атындағы орта мектептің мұғалімі.
Кербұлақ ауданы.