АҚШАНЫҢ ЕМЕС, АРДЫҢ ҚҰНСЫЗДАНҒАНЫ
ЖҮРЕГІМЕ АУЫР ТИЕДІ
Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ,
ақын, халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты, Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының бірінші орынбасары:
Мынау маңғаз даланы манадан бері біресе сынаптай сырғып ғайыпқа айналатын, біресе жібектей сусып көз ұшын көмкеретін алдамшы сағым кезіп жүр. Алыстан аптаптағы айдынды көлдей амалсыз аңсар аудырып, ай қабақты арудай әп-сәтте арбап алатын осы бір ойнақшыған сәуле арагідік Сарыарқаның ықылымнан серттескен серігіндей сезіледі. Бұл маң көкке ұмсынған ұшар шыңдарымен яки жасыл желек жапқан ну орманымен әйгілі емес. Қайта қу медиенде тырбанып өскен сексеуілімен өзінше өңді. Сағым басқан сусыз сайын даласымен ерекше сұлу. Жусан аңқыған жапан түзімен өзгеше тартымды. Бетпақдала бесігінде тербелген бір топ балалар тек тұлпардың тұяғына ғана құлақ түретін. Ол ағаш атта асыр салмай-ақ, небәрі он жасында аламан бәйгеде көсілте шапты. Қаршадайынан құрық ұстап, жылқы баққан жеткіншектің аламанда ауыл абыройын алғаш асқақтатқаны күні кешегідей ап-айқын есінде. Ақ жөргегін жуған анасы егіле жылап тұрып еді сол сәт. Алтын құрсақты анатайы атқа мінуге жараған кішкентай Ғалымын көргенде кіршіксіз көңіл шіркіннің толқулы тиегі аяқасты ағытылып кеткен. Арқа төсіндегі қалың аттың дүбіріне ана жүрегінің лүпілі қосылғанда бар әлем мың сан толқынмен бірге солқылдай жөнелді. Ат жалын тартып мінген қара сирақ аламанның әр айналымында жанары жасқа толып, тебірене көз тастап тұрған шешесіне арқаланып қарап қоятын. Тіршіліктің қамытын әлі іліп үлгермеген риясыз балалық қой, қайтсін енді.
Ақ қағаз бен құдіретті қаламды бәйгеге шапқан сол балалық шағынан серік етіп, өмірді жырмен жылытып келе жатқан лирик ақын, халықаралық «Алаш», «Абай» ұлт сыйлықтарының, С. Есенин атындағы Алтын медальдің және «Құрмет» орденінің иегері, Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының бірінші орынбасары Ғалым ЖАЙЛЫБАЙДЫҢ тебіреніске толы балдырған шағы бұл. Қалам ұстаған қайраткер бүгінде балалық шағының белгісіндей болып алыста қалған ақбөкендерді, құлын-тайдай тебісіп ойнаған адал көңілді достарын, руханият әлемінде күннен-күнге азайып бара жатқан ақиқатты сағынады.
Әлі есінде, алыстан ат терлетіп келе жатқан салт кісі ауыл адамдарына сонау 20-30 шақырым қашықтықтан көзге шалынатын. Маңайында шошайған төбешік я қыраттың қарасы да жоқ аядай Жеңіс ауылы тақтайдай теп-тегіс Бетпақдаланың қойнауында орналасқан. Қысы қатал, жазы аптап аймақтың адамдары әлгі жүргінші жақындағанша дегбірі қалмай күтетін. Бүгінгідей ұстағанын іліп кететін ұры, яки қастандығын жасырған қанішер деп күмәндана көз салатын арамзалық ол уақытта атымен жоқ. Ауыл іргесіне әлі таяп үлгермеген мейманды әр түтін іштей әбігерленіп, бізге түссе екен деп таласатын-ды. ¤йткені, қонақпен бірге құт келетінін бұл ауылдың әрбір ақсақалы жас буынның құлағына құйып отырушы еді.
Ғалым бастаған балаларға әлгі бейсауат кісі тұтас өркениетті арқалап келе жатқандай әсер қалдырады. ¤йткені ауызы дуалы үлкендер құтты қонақты киіз үйдің төріне шығарып, көп шуылдақты тізелеріне алып, алқа-қотан жайғаса кететін. Ақын солардың өнегелі әңгімесін, ақсақалдардың аңыз-әфсаналарын, ерте дәуірден жалғасқан жыр-дастандарды тыңдап өсті. Біздің ақынмен екеуара әңгімеміз де дәл осы балалықтан басталды. Сезімнің нәзік пернелерін дөп басатын лирик он екі жасынан қолына қалам алыпты.
– Қырынан киігі түспейтін, сайын даласының сағымы бітпейтін керемет ұлан-ғайыр кеңістікте өмірге келдім. Сылдырап аққан өзені, ит тұмсығы өтпейтін орман-тоғайы, асқақтаған таулары жоқ даланың ешкім түсіне алмайтын өзгеше болмысы бар, – деді Ғалым Жайлыбай алыста қалған ауылын еске түсіріп. – Жылқышылардың отбасында дүниеге келдім. Он бір баланың ортасында ержеттім. Менің алғашқы шығармашылық қиялым сол қаймағы бұзылмаған дария кеуделі ақсақалдардың тізесінде, жосылта шапқан қалың жылқының ішінде қалыптасты. Келістіріп айтқан сөзіне бір ауыл тоқтаған абыз қариялардың, шылауышын басынан тастамаған салиқалы бәйбішелердің соңғы сарқыншақтарын көрдік. Жеңіс – рудан емес, рухтан жаратылған ауыл еді.
Ақынның айтуынша, жылқымен дос болу қазақпен дос болуды дәлелдейді. Қазақтың жаны да, қанаты да, рухы да, намысы да төрт аяғын тең басқан тұлпармен таразыланады. Алаштың ақыны жапан түзде жылқы баққан жылдарын еш ұмытпайды. Ауылдағы үлкендер берген тәрбие өмір мектебі ретінде санасында мәңгілік қалыптасты. Ата мен әженің қайталанбас тағылым институты есейе келе жылқы жарықтықтың тектілігімен жалғасты. Туған жердің әрбір түйір тасы, әрбір сексеуілі, әрбір түп жусаны Ғалым Жайлыбай үшін керемет ыстық. Себебі, жастайынан жылқышы жігіт атанған арда азаматқа қазақ даласының қойнауы етене таныс. Ақын қазір қараса балалықпен жылқы бағуды терең түсінбепті. Сөйтсе, мұның астарында ұлттық тәрбиенің өзегі жатқан көрінеді. Қайраткер балалық шағындағы көз алдынан кетпейтін әсерлі көріністерді тізбектей берді.
– Бала кезімде аттың жалынан түспейтінмін. Қаншалықты атқа көп отырсаң, соншалықты қазақты тани түседі екенсің. Ол уақытта мұндай нәрсені білмейміз. Бірақ біздің бесік тұлпарлардың дүбірімен тербетілді. Еңбектеп жүріп ес жиғаннан Арқа даласын жосылта шапқан ақбөкендерді көрдік. Мына жақта бөрілер ұлып, түздің сұлу киіктерін аңдып жүреді. Ал мына жақта қорғансыз ақбөкендер адамнан араша сұрайтындай кейіпте ауыл маңынан мыңдап шауып өтетін. Біз шегінуді білмейтін қасқырлар мен нәзік те әдемі киіктермен есейдік қой. Аламанда алғаш шапқан кезім есімнен кетпейді. Бәйгенің ұзындығы 32 шақырым шығады. Ауылымның атын айтып, мәре сызығын қиғанымызға мәзбіз. Қалың елдің ортасында ауыл атын айтып шабу далалық дарқан мінезімді, перзенттік болмысымды оятты. Сонда анам жанары жасқа толып менің шабысымды қызықтап тұрды. Сол сурет көз алдымда мәңгілікке қалып қойды, – дейді ақын балалық шағына ойша оралған қалпы. Жүзінен сәби кезіндегі сүйкімділік менмұндалап тұрды. Бейнебір қаламгер сол тәтті қылықтарына қайта оралған сияқты.
Ғалым Жайлыбайды қаршадайынан Сарыарқаның қалың елі тани бастады. Жылда ат жарысына қатысатын момақан баланы кім білмесін? Тіпті, жазғы демалыста шетел асып, Қырымға демалуға кететін жауапты қызметкерлер қайтарында міндетті түрде атқа шабатын атақты балаға базарлық ала келетін. Ақын Арқа даласы туралы сөйлеген сайын арқаланды. Ыстық мекені әңгімесіне жаңаша дем сыйлағандай. Шығармашылық дарын иесі құла түздің сұлулары – киіктерге ғашық секілді. Бала сезіміне әсер еткен аяулы ақбөкендерді талай рет шығармашылығына арқау етті. Алыста қалған ақбөкендерді ойлап сан мәрте шабыт шақырды. Осыған байланысты «Киік қашқан» деген поэма жазды.
Қаламгер асқар тауына айрықша қарыздар. Қай жұмыр басты болмасын өзін өмірге әкелген ата-анасына борыштар емес пе? Ғалым Жайлыбай да әкесі мен анасы дегенде шығарға жаны басқа. Әсіресе, әкесінің үйге кітап таситын әдетін қалай ұмытсын?! Білімі болмаса да білігі жоғары әкесі отаршыл биліктің ортақшыл ауылын басқарды. Жылқы фермасында меңгерушілік қызмет атқарды. «Қазіргі қоғам рухани тұрғыда үлкен өзгеріске ұшырады. Бүгін бір-екі баланы оқытудың өзі ата-ана үшін дертке айналды. Ал бұрын әр отбасынан он шақты ұл-қыз өсіп шығып, ел қатарлы білім алатын», – дейді жазушы. Қараса, әкесі мен шешесі төрт қыз бен жеті ұлды жетілдіріпті. Қатарынан қалдырмапты.
– Біз үйде кітап жинаумен әуестендік. Әкемнің үйге кітап арқалап кіретіні әлі есімде. Кешке қарай қазіргідей жарқыраған электр жарығы жоқ. Батырлардың ерлігін баяндайтын эпостарды үлкендер біздерге оқытып қояды. Жарысып оқуға құштармыз. Шүпірлеген балалар асығып-аптығып кезек күтіп отырамыз. Жаңылсақ, ежіктеп қалсақ ұяттан жерге кіріп кете жаздаймыз. Әкемнің арқа тұсында кезегімді күтіп, мүдірмей дастандарды дауыстап оқып беруге дайындаламын. Осылардың бәрі мені әдебиетке, қиялымды ұштауға, ақындыққа жетеледі.
Лирик туғаннан қара жұмысты игеріп көрмеген, тек қалам ұстаған ақ саусақ емес. ¤мір өткелдері оны талай тезге салды. Ауылдың жұмысын да арқалады. Таяқ ұстап, талай жыл қой қайырды. үйір-үйір жылқыларды қарады. Шіліңгір шілдеде Бетпақтың ыстығына ысылды. Бет қаратпайтын үскірікте жылқы соңында домбықты. Бір сөзбен айтқанда, Ғалым Жайлыбай ел құрметтеген ақындық жолына қарапайым еңбекпен түсті. ¤леңге алғаш қадам басқан уақыты да сол шабандоз болып жүрген жылдарымен байланысты. Ауылдағы қазақ әдебиетін тауысқан бозбала біртіндеп орыс классиктеріне ойысты. Кітап миллиондаған данамен жарық көрсе де, оқырманға жетпей жататын жарқын жылдардың бірі еді ол кез. Кітапқа деген құштарлық ерекше. Сол екпінмен мектепті енді бітірген түлек өлең әлемінде құлашын кеңге жайды. «Жұлдыз» журналы республика көлемінде қанатқақты туындыларын жарқ еткізіп басты. Шопандардың қонышынан табылатын әдеби басылым арқылы Ғалым Жайлыбайдың өлеңі Қазақстанның бұрыш-бұрышына тарады.
Ақынның өмір жолы қарапайым. Алайда арқалаған жүгі адамзатқа ортақ. Ғалым қадірсіз ақсақалдардың қатары көбейіп бара жатқанын тілге тиек етіп, өзі өскен Сарыарқа төсіндегі ұлттық тәрбиені аңсады. Жалғыз Арқа ғана емес, қазақтың ұлан-ғайыр даласының әр бұрышында осы алтын арқау үзілмей жалғасты. Бір асым етті бөліп жеген ағайынның татулығы, қызды ұлттың анасы етіп тәрбиелеген әжелердің тектілігі, әзілі жарасқан бір қауым елдің бірлігі туралы әңгіме өрбітті. Кешегінің кешкен ғұмырын бүгінгімен салыстырып көрді. Ақынның айтуынша, қазақты осынау ХХІ ғасырға шашау шығармай, дін аман жеткізген – ізгілік, әлі бұзылмаған, әлі дақ түспеген кеңпейіл, сосын абыздар айтқан ақ тілек пен бата.
Ол момақан сөйлейді. Оның қарапайым мінезі, асқақтамайтын көңілі маңындағы адамды еріксіз мейірім шуағына бөлеп, еркін әңгімелесуге жол ашып тұрады. Біз де әңгіме барысында жазушының мінезіндегі сол нұрға шомылып қайттық. Аяқасты асып-тасқанын, кеуде керіп семіз сөз айтқанын байқамадық. Қызмет пен құзыретті қолдың кірі санайды. Ең бастысы, әдебиетке жасаған қадамына кір жұқтырып алмаса болғаны. ¤йткені, әдебиет – ардың ісі. Ар мен ұят адамның ең таза сезімі, ең кіршіксіз ниеті іспетті. Әдебиет екіжүзділікті, азғындықты, адамгершіліктен аттаған теріс қылықты ешқашан кешірмейді. Ғалым Жайлыбай қалам алдындағы адалдықты осылай түсіндірді.
– ¤леңге келгенде өзгеше ұстанымым бар, – дейді нәзік лиризм пернелерімен миллиондаған оқырманның жүрегін жаулап алған ақын. – Қалам ұстаған адам алдымен ізгі қасиеттер турасында үйлестіре жазуды білгені жөн. Кез келген қазақтың ақыны немесе қаламгері өзінің артында қалың елі, айрандай ұйыған Алашы тұрғанын түсінуі тиіс. Біздің ұлт темірқазығы саналатын Абай шығармашылық бірыңғай «сыңғырлаған келісімнен» құралу керектігін, жырдың «жүрекке жылы тигенін» әлдеқашан шегелеп айтып кетті емес пе? Мен қазақ поэзиясындағы «стиль» деген сөзге түбегейлі қарсымын. Біздегі поэзияның анасы – қара өлең. Кәдімгі он бір буыннан тұратын, төрт тармақтан құралған шумақ. Одан асқан форма бізде жоқ. Әр өлеңнен, әр әңгімеден, әр шығармадан қазақтың болмысы, қазақтың мінезі сезіліп тұрмаса бос әурешілік. Бұл – адам қалам алдындағы міндетін өтемеді деген сөз. Ел ішінде атағы дардай университеттердің филологиясы мен журналистикасын тамамдап, өздерін ақын санап жүргендер жеткілікті. Бірнеше кітапты оқып алып әдебиетшімін деу – әбестік.
Ақын қазақ әдебиетіндегі көз жұмып қарауға келмейтін рухани кембағалдықты атады. Қағаз бетіндегі данышпандықты, үстел үстіндегі шығармашылықты сынады. Әсіресе, өмір мен өлеңді теңдей сезініп, іс-әрекетке үңіле білетін ақындардың аздығын айтты. Тағдырдың ащы мен тұщысын татпай тұрып өмір туралы толғанатын, сөзі мірдің оғындай, алайда ісі өлеңінен алшақ шайырларды мысалға келтіріп, әдеби процесті кірлеткен қоғамдық детальдарды көрсетті. Ақын үшін жай ғана отырған ананы жырға қосу үшін де үлкен дайындық керек. Ойдың жүйріктігімен, қиялдың шеберлігімен кез келген адам шумақ құрай салуға әзір. Ал сол ананы бетпе-бет өз көзімен көріп, тілдесу арқылы жан сарайын анықтауға ешкім құлықсыз. Егер өмірге үңіліп, бар мен жоқты сезінсе, сол болмысты жүрегіне көшіре білсе, кемеңгерлік сол.
– Тау басындағы бұлақтың сыңғырын, кең далада көсілте шапқан тұлпардың дүбірін шын жүрегімен сезінбеген адамның қалам ұстауға ешқандай құқығы жоқ. Түн жамылып жұлдыз санай алмаған, қазақтың ұлттық қасиетін, ақсақалдардың қадірін білмеген жанға шығармашылықпен шұғылдануға жол жабық, – деді Ғалым Жайлыбай әр сөзін шегелеп.
Әдебиеттің оқылмай жатқан себебі де осы секілді. Жазушы ақын мен ардың ісі төңірегінде ағытылған әңгімесінде кеңседе, яки асүйде ақылгөйлік танытып жазатын солқылдақ өлеңдердің ғұмыры ұзақ болмайтынын меңзеді. Қаламгер бүгінгі заманның адами құндылықтары құбылып бара жатқанын қынжылыспен жеткізді. Бүгінде қала мен ауылдың да айырмасы азайды. Қалада да, ауылда да сол бұйығы тіршілік. Баяғыдағыдай мейманды көз ұшынан күтіп тұратын ізгі салт ізім-қайым. Нарықтың талабы ауылдың да, қаланың да тұрғынын күнкөріс пен тіршілік қамытына бейімдеп алды.
Ақын қазіргі таңда қаламгердің жауапкершілігі бұрынғыдан әлдеқайда артқанын айтты. Поэзияның тұтқасын ұстағандарға өзіндік жаңа шарттарын ұсынды. «ұйқас – поэзияның бір ғана шарты, – деді ол шығармашылық тәжірибесінен сыр суыртпақтап. – Ал оның көзге көрінбейтін мың түрлі қыл пернелері болады. ¤леңнің әр сөзінен, әр тармағынан құйма- құлаққа әуен естіліп тұрады. Мұң мен тағдыр көрініс табуы керек. Сонда ғана ол өлең деген қасиетті есімді арқалап жүреді. ұйқасқанның бәрін өлең деу – білімсіздік».
Ғалым Жайлыбай өз сөзінде жастардың тағдырлы өлең жазуға келгенде тосылып қалатынын, сезім пернелерін дөп басуда ақсап жататынын жеткізді. Әсіресе, ақын десе шашы қолапайсыз өскендерді, Есениннің өлеңдерін бұрыш-бұрышта жатқа соғып тұратын топтарды елестетудің күні өткенін айтты. Кешегі отаршыл биліктің заманында дәл осы кейіптегі қаңғыбастарды қоғам ақын деп қабылдады. Ғалымның пікірінше, бұл дұрыс емес. Абай десек, Мағжан десек, Сәкен десек, кеше ғана сексенге толған Олжас десек, адамзаттың еңселі сұлулары елестемей ме? Ендеше, неге әдебиеттің ең таза жанрын арқалаған ақын лас жүруі керек?! Қай кезде де ақын болудан бұрын азамат болу – ең басты құндылық. Шығармашылық ақындығы басым, азаматтығы сын көтермейтін рухани кембағал жанда тумайды. Көңілдің тазалығы бар жерде ғана өлең жазылады. Қызғаныш оты тұтанған адам әдебиет әлемімен қош айтысқаны абзал. Болмаса, ондай екіжүзділерді поэзия өзі ортасынан аластайды.
Бір ойды бір ой қозғайды. Кенет ақын әдебиет әлемінде кемшін түсіп жатқан тағы бір сала туралы сөйлеп кетті. Ол – сын. Кәдімгі қазіргі әдебиетті дамытуға үлес қосып жатқан қаламгерлердің шығармаларын таразыға салу, идеясы мен мазмұнын, пішіні мен композициясын саралау, сонымен бірге, әлем әдебиетіндегі жетістіктермен салыстыру. Ғалым Жайлыбай кеңсесінің оң қапталында иін тірескен кітаптарға көз тігіп, ұзағырақ ойланып отырды да, сын жайында сөз қозғады.
– Сынның ең бірінші сипаты – шыншылдық. Жаңа жазылған шығарманы талқылаудың талабы жоғары. Оған сол туындыға сай өз деңгейінде өре болу керек. ¤кініштісі, мұндай өре, мұндай әдеби білім екінің-бірінде жоқ. Бұрын қалай еді? Дастарқан басында тату-тәтті, өмірде емен-жарқын сырласқан достар әдебиеттің болашағы үшін бір-біріне орынды сын айтып жататын. Алайда олар бет жыртысқан емес. Сол достығы сақталып қала береді. Бүгінгі таңда сын қабылдамайтын қаламгерлер қалыптасты. Кейбір жазушылар өзінен өзгенің бәрі кейінгі орында тұратын сұрқия ойдың жетегінде кете бастады. Ілдәлап сын жазған адамды ата жауынан кем көрмейтін тоғышарлық пайда болғаны өкінішті. Ескертіп жатсаң есіретін есерсоқ қаламгерлер қарсы шабуылдап, сыншының тырнағынан кір іздейтін деңгейге түсті. Бұл тек қазақ әдебиетінде ғана емес, әлемде белең алып барады. ¤кініштісі, топан судай қаптаған қалың кітапты басып шығару ісін тежей алмай қалдық. Оның механизмі әлі жоқ. Қалтаң қалың болса, ақынсың. Тіпті, қызметтен қолы босамай, зейнеткерлік жасқа шыққаннан кейін өлең жазуға кірісетін кісілер бар. Олар әдебиеттің қадірін қашырғандарына емес, ақындыққа бет бұрғандарына сенімді. Оқымаған тобыр үшін Абай да ақын, зейнеткерлікке шыққан өзгелер де ақын. Біз үшін бұл – үлкен қасірет.
Шығармашылыққа сын сөз айтатын адамнан жан-жақты зерделеу және терең білім алу талабы керек. Мұнсыз жазылған сын не жекебасқа тіл тигізіп тынады не көпірте мақтаудың сипатына ілігеді. Әрине, жастардың кейбірі сын қаруын алып, өз деңгейінде шығармаларды талдау үстінде. Сынға өзек болатын, үлкен әдеби талдауға мүмкіндік беретін қазақ шығармалары өте көп. Әдеби сынның бәрі ұлттық бағытта өрбігені жөн. Сыншы оқырманның тек сыртқы келбетін ғана қабылдайтынын, ішкі әлемін ашу өзінің айнымас міндеті екенін білу қажет. Ғалым Жайлыбай сын турасындағы шын ойын осы сарында түйіндеді.
Сіз білесіз бе, бұрын Қазақстан Жазушылар одағының атынан ат үркетін. Жарлылардың билігі мызғымас идеология жүргізу үшін қаламның қуатын мықтап пайдаланды. Бүгін осы қастерлі үйдің құзыреті тарылып қалған сияқты. Біз бұл мәселенің де мәнісін сұрап, әңгіме арнасын жазушылардың рухани және материалдық қабілет-қарымына қарай бұрдық.
– Жазушылар одағы бұрын идеологияның ең үлкен ордасы ретінде қабылданатын. Отаршыл билік те қаламақының көлемін еш шектеусіз арттырып, бар жағдайды жасап берді, – деді Ғалым Жайлыбай. – Жазушылық сол кездің өзінде ең табысы көп қызметтің қатарына жатқызылды. Жасыратыны жоқ, қазір қоғамдық ұйым деңгейіне түсіп қалды. Бұл – бюджеттен қаржы қарастырылмайды деген сөз. ¤з күніңді өзің көр деген осы. Кәдімгі зағиптар қоғамы яки гүл өсірушілер қоғамы сияқты біз де қатардағы құзыретсіз ұйымға айналдық. Десе де, аруақты жерден ат үркеді емес пе?! Бұрынғы Жазушылар одағын көрген, арыстарды көрген қазақтың зиялы қауымы бізге үлкен үмітпен қарайды. Рас, Жазушылар одағына артылатын мін де, айтылатын сын да көп. Алайда жағдайға ден қою аз бәрімізде. Мен жиі алыс-жақын шетелге іссапарға шығып тұрамын. Мәселен, Ресейде Жазушылар одағы беске бөлініп кеткен. Іргеміздегі Түркіменстанда болдым. Олар Жазушылар одағын мүлде жауып, министрліктің ішінен шығармашылық бөлім деп екі адам отырғызып қойған. Олардың қызметі – өлген жазушыларға көңіл айту беру. Қырғыз елі екі бөлмелі шағын үйде отыр. Бұрынғы одақтас елдердің бізден басқасының бәрінде Жазушылар одағы тарап кеткен.
Ақын кенет шабыт тұлпарына да мінді бір сәт. Сөз арасында ол Қазақстан Жазушылар одағы шын мәнінде руханиятқа қалтқысыз қызмет етіп келе жатқанын, шығармашылық адамдарының кештерін өткізуге бар жағдай жасалатынын атап көрсетті. Асқақ дауыспен кеңсе ішін кернеп өлең оқыды.
ұлтым қайғы кешкенде, жұртым қайғы,
Сары уайым сағаты сыртылдайды.
Ақындары алақан жайған елдің
Қатындары қол бастар ұл тумайды, – деді Ғалым Жайлыбай. ¤лең оқығанда жанары от шашып, бар болмысымен шабыттанып сала береді екен. Түсінген адамға бір ғана шумақтың ішіне көп дүниені астарлап сыйғыза жіберді. Алла ақындарымызға алақан жайдырмай-ақ қойса екен дейсіз еріксіз мұндайда. Ақын қол бастар ұл туу үшін ұлттың идеологиясы мықты болу керектігін меңзеп тұрғандай.
– Шын мәнінде қаламгер қауымға түсіністікпен қарау керек, – деп жалғады әңгімесін ол. – Бұлардың әрқайсысы жеке тұлға. Әрқайсысы Жазушылар одағы. Көп жағдайда көңіліміз жеткенмен қолымыз күрмеу болатын дүние аз емес. Дегенмен, Қазақстанда бірнеше одақ бар. Соның ішінде ең көп жұмыс істейтін де, ең көп сын еститін де Қазақстан Жазушылар одағы. Елдің көп іздейтіні де осылар.
Ақын жазушылықты ғайып дүниеге жатқызады. Шынайы шығармашылықтың адамы алдына не жазамын деп мақсат қоя алмайды. Стихиялы түрде түйдек-түйдек тіркестер, төбе құйқаңды шымырлататын, жүрекке жететін ұтымды теңеулер төгіледі. Қаламгер шын өлең келген кезде адам стильді ұмытады деп есептейді. Бірақ оның шеңбері ізгілікті насихаттаудан, парасатты көрсетуден танбауы тиіс. Ғалым Жайлыбайдың пікірінше, адамның жүрегіне жақсылық сыйлайтын, асқақ рух дарытатын, имани гүлдің дәнегін себетін өлеңдер ғана өміршең және сауапты.
Тәуелсіздік таңы атқанда жазушылар қауымына ерекше рухани жауапкершілік артылды. Алайда бүгінгінің бүтін сөзін айтатын шебер туынды келе қойған жоқ. Әсіресе, проза саласында қалам сілтейтіндер сирек. Қаламгер қауымға қашанда ел сенім артып келген. Келешекте де сенімдеріне сызат түспейді. Халық жазушының ауызы дуалы, сөзі өтімді деп ойлайды. Бұл рас сөз. Қарсы алдымда отырған Жазушылар одағы төрағасының бірінші орынбасары өз ойын осылай өрді.
– Біле білсек, қаламның ұшымен ұшан-теңіз еңбек сіңіруге болады. Қалам ұстаған қауым ұлттың болашағын жарқын ету үшін өзінше күрес жүргізіп жатыр. Қоғамда біреу тіл үшін көшеге шығып, айқайлап митинг өткізсе жүрегінің түгі бар қайраткер деп танитындар көп. ¤з басым елдің іргесін сөгіп, шаңырағын шайқалтатын айқайшыл адамды ұлт қайраткері демес едім. Бір өлең жазса да, бір шағын әңгіме жазса да қаламгер қарлығаштың қанатымен су сепкендей ұлтқа бағытталуы тиіс, – деді ақын ұзақ ойға беріліп.
Қаламды шынайы серік еткен қай ердің де ішін езетін, жүрегін сыздататын дерт қосақтасып жүреді. Жүрегі таза жан ол дертпен күресудің сан түрлі жолын шарқ ұрып іздейді. Тың идеямен, тың пішінмен оқырманға ой салуға ұмтылады. Ғалым Жайлыбай да солай. Әңгіме барысында ол жүрегін сыздатқан рухани кеселді, ел ішінде белең алып бара жатқан азғындықты жайып салды. Дәл сол қауіптердің қоғамда жұқпалы ауру секілді тез тарайтынынан қорқады қаламгер. Ары мен тәнін саудалаған қазақ қыздарының тағдыры ақынның жүрегін ауыртады екен. ¤ткен ғасырға дейін жесірін қаңғытпаған қазақтың бүгінгі күйі қалам ұстаған қайраткерді қатты күңірентеді.
Есіңізде ме, Еуропа мен орыс әдебиетінде де жезөкшелік деген жегіқұрт талай-талай шығарманың алтын арқауы болды емес пе? Эдгар По, Ги де Мопассан және Лев Толстой. Бұлар тәнін сатқан нәзік жандылардың жүрегіне үңіліп, қоғамда үлкен аяушылық сезімін тудырды. Сол аяушылық арқылы оларға Құдайын танытып, түзу жолға түсіргісі келді. Ірі классиктердің қай-қайсысы да арсыздықтың астарын зерттеп көрген. Ғалым Жайлыбайдың да жүрегін сол тексіздік жиі мазалайды. Оның жан сарайын тұрмыс тапшылығы, экономикалық дағдарыс емес, дәл осы азғындық қинайды. Мұндай жағдаймен қалам арқылы күресуден өзге қайран жоқтығын Ғалым Жайлыбай жақсы біледі.
– Қарындастарымыздың арсыз жолға түсіп кетуіне ерлер кінәлі, – деді терең күрсінген ақын. – ұлдары арақ-шараптың жолына түскен, қыздары жеңіл жүріске ілінген ұлттың болашағы жоқ. Дүниеде талай ұлт дәл осы азғындықтың кесірінен жойылып кетті. Менің жаныма қымбаттап бара жатқан азық-түліктен гөрі қазақ қыздарының тағдыры жаныма қатты батады. Маған ақшаның құнсызданғаны емес, ардың құнсызданғаны ауыр тиеді.
Қаламгер бір сәт үнсіз қалды тағы да. Жанарын бір нүктеден айырмай ұзақ қарады. Кенет қайтадан тіл бітіп, шешіле сөйлей жөнелді. ¤зінің мектеп бітіргенде ақын, жазушы болғысы келген асқақ арманын айтты. Сондағы мақсаты не еді? Кітабын шығарып, абырой жинау ма? Бойындағы ақындық қасиетін міндетсіну ме? Жоқ, ол мұндай тоғышарлықтың бірін де ойлап көрмепті. Керісінше, қоғамдағы рухани мүгедектікпен, ұлттық танымның тарылуымен күресіп, халықты ізгі мұратқа бастайтын жалынды жырлар жазуды мақсат тұтты емес пе? Бірде ақын кешкілік уақытта теледидардан жаңалықтар көріп отырады да, қорғансыз қалған жүзі таныс қартқа көзі түседі. Дереу ертеңіне әлгі Қарттар үйіне барады. Сөйтсе, кезінде министр болған таныс кісі қарттар үйін паналап қалыпты. Ғалым Жайлыбайдың тап-таза ұғымында қазақтың қариясы дәл мұндай қасіретке лайық емес еді. Бірақ өмірдің сындарлы өткелдері қарияның да көз жасын көрсетті.
– Мына өмірде алдамшы қу аяқтардың тасы өрге домалап тұрғандай сезіледі маған. Бірақ бұның бәрі уақытша емес пе? Алдап соққан алыпсатарлар мен жылпос саудагерлердің дәурені бәрібір болашақта тоқтайды. Әділетті, адал қоғам орнайды. Сол кезде ізгілік, мейірім, рақым ғана салтанат құрады, – дейді ақын ақтарылып. Жүзінен әлде күйінгеннен, әлде ызаға булыққаннан әнтек ашу белгісі білінгендей.
Ақын осындайда отбасында берілетін ана тәрбиесіне алғыс жаудырады. Бұлардың кезінде үлкеннің алдын кесіп өту тексіздіктің тексіздігі саналатын. Анасы Ақторсық тәй-тәй басқаннан балаларын біреудің ала жібін аттамауға тәрбиелепті. Ал әкесі жастайынан жетімдіктің қасіретін тартты. Бар болғаны ұрпағын өнегелі етіп өсіруге тырысты. Жақсылық жасағанға Жаратқан өзі көмектеседі. Асқар таудай әкесі мен алтын құрсақты анасының жиі айтатын өсиеті осылар еді. Ақын тағы да өлең оқыды.
Алатаудан Арқаға ана келді,
Бір тойлайын жиып ап тамам елді.
Мендей ақын табылар іздегенге,
Сіздей ана табылмас маған енді, – деді тебіреніп. Манадан бергі мұң әп-сәтте сейіліп кеткен. – ¤лең деген шырпының жанып-сөнгені секілді дүние. Кейде аяқасты жаза саламын. Күй талғамаймын. Ақын сонысымен ақын. Кешке дейін батпандап жазып отыру ақындыққа сын. Жазғандарыңды түзеу де алғашқы шабыттың толқындарын жойып жіберетін нәрсе. Мәселен, «Қара орамал» деген поэмам жарық көрді. Бүгінге дейін 13 тілге аударылды. Қуғын-сүргінге ұшырағандардың ауыр тағдыры баяндалады. Соны жазу үшін мен қалай дайындалдым десеңізші. Шынымды айтсам, жай ғана дайындыққа үш жылымды сарп еттім.
Ақын жазғандарын еш түзеген емес. Алайда өлең шумақтары қағазға түскенге дейінгі процесс өте күрделі жүреді. Әйгілі «Қара орамал» поэмасын ақын ұзақ жылдық дайындықтан кейін небәрі бір аптада жазып тастаған. Бір қызығы, киіз туырлықты үйдің баласы әлі күнге жерге көрпе төсеп, етпеттеп жатып жазады. Ақынның айтуынша, кез келген шығарманың кілтін табу қиын. Егер кілті қолыңа түспесе тәуекел етудің де керегі жоқ. Мұндайда жазған-сызғандарың сұйық болып шығуы ғажап емес. Қуанарлығы, бүгінде ақын ұзын саны 17 кітапты қамтыған туындылардың кілтін тауыпты.
Сағыныш! Жүрекке жылы тиетін, еріксіз елең еткізетін сөз. Сағыныш сезімін ғаламтор әлеміне еніп кеткен қазіргі жастардың бастан өткере алмайтыны өкінішті, әрине. ¤йткені, онлайн-өмірдегі жалған қарым-қатынас адам бойын сағынудан айырып тастайды. Қарасақ, ғаламтор бетіндегі арзан әңгіме адамзатты аздыра бастапты. Ал біз әңгіме арқауы еткен ақынның тұла бойы түгел сағынышқа толы. Ол сәбилік шақтағы адалдықты сағынады. Риясыз ақ пейілмен асыр салып ойнаған бала күнгі достарын жиі іздейді. Бейнебір бар шындықты, бар ізгілікті, бар адалдықты алыстағы – Арқа төсіндегі достары құшағына сыйдырып, жасырып әкеткендей. Ғалым Жайлыбай үшін жазу алдындағы жауапкершілік дәл осы адалдықтан өріледі.
Қуаныш Тұнғатар