Оқи отырыңыз
Оның аты менің жүрегімде берік сақталуы тиіс ұлы есімдей. Ақсүйрік саусақтың жүрек тұсын сипап өткен табындай жылы. Қаз басып, қарлығаш қадамымды аттағанда да, топ-топ баламен түз тозаңын төбеге қондырып, асырды салғанда да, қия кетіп қиыр шетте жүргенде де тек қуанатын. Тиісінше, сәл қуанышымды сүйіншілеп, шаттығымды елге еселеп жеткізетін. Сосын да сусай да сусай сарылып сағынып, аңқам бір кеуіп алабұртып асығыппын оған. Иә, сіз, сәл ақымақтау, сәл әсершілдеу көрерсіз бізді. Өйткені, мен сізге тосын һәм ерсі, солай бола тұра өзіме оттан ыстық сол есімді дәл қазір-ақ айтпақпын. Оның аты – Ботамойын.
Қалада жүргенде ғой, біреу «ауыл» деп аузын ашса, оның аты аталардай елегізіп, елеңдеуші едім. Білесіз бе, ол менің тізесіне отырып, ұзақты күн әңгімесіне елітіп отырар әкем емес, айналып-толғанып жүрер шешем де емес. Тіпті, тума-туыс ет жақынның да санатында жоқ-ты. Сонда кім болды екен деп сұрағыңыз келер. Ол – менің туған ауылым, қуанышыма ортақтасар қауымым. Табанымды топырағы сүйіп, маңдайымды желі өпкен, көңілімді ақ жайнақ күні еліткен алтыннан қымбат бесік жұртым.
Сіз де еске алыңызшы. Кәдімгі өзіңіз туып-өскен ауылды. Жалаң аяқ, жалаң бұт кезген шалшық та, қолмен илеп, қаз-қатар қалашық соққан балшық та ыстық қой сізге. Сонда көршіңіздің қызын, немесе көршіңіздің қызы сізді ұнатушы емес пе еді?! Иә, болмаса, әжеңіздің тек деуіне көнбей, аға-әпкеңіздің соңынан кетіп, қара кеште ғана үйге оралар ма едіңіз. Тізе жыртылып, дене сүріліп тұратын ол кештерде. Таңда оянғанда қара қотыр жараны еппен тазалап отыру да сіздің басыңыздан өткен бір бақытты сәт емес пе?
Мен ауылға барған сайын ескі кино лентасындай сағым жылдар, сартап күндер көз алдымнан тізіліп өтетін де тұратын. Келмес уақыт бедерінде кеткен әдемі сәттерді көшесі, қиылыс-бұрылысы, ақшаңдақ жолы, баяғы балабақшасы көз алдыңа әкелетінін қайтесің, шіркін?! Анау төбе шатыры әлі ауыса қоймаған дүкеннің алды онда кең емес пе еді? Ауылдың тайлы-тұяғына дейін сыйып кететін. Сосын ғой, сосын кірген шыққан адамнан бір танысың жолығардай елеңдеп, ойын қызығында жүрсең де әлсін-әлсін есік тұсқа елеңдей беретінің. Қазіргідей үйіп қойған ішпек-жемек болмаса да, аз-маз түрі бар мәмпәси мен «Рахаттың» шоколады да біз үшін қымбатқа түсуші еді-ау. Әгәрәки, қатардағы біреудің әкесі жолай дүкенге соқса, тойдың ерте басталғаны емей не дерсіз?!
Тағы ойлаңызшы, өміріңнің ең шуақты сәті ауылда өтті емес пе? Әлпештеген ата-әженің ақылын алып, «А» деп әріп тануға барған сәтің бе, әлде, ашамайлап атқа міндім деп аузыңнан мақтаныштың көпіршіп суы төгіліп, көпе көрнеу мақтанған кезің бе, иә, болмаса, алғаш рет ақжайнақ қалқа сөзін ұнатып, сөзінен бетер өзін ұнатып, балаң болмыс, балауыз жүрекпен еріп жүрген мезетің бе еді – осының бәріне ауылың куә ғой. Сөйткен ауыл жүздеген перзентін етек-жеңін жинағанда ойша шолар, бір көрер деп ту сыртыңда қала береді.
Мен есейіп, қала барғанда ол менің түсіме жиі кіретін. Бұйығып жатқан қыраты да, томсарып тұрған төбесі де, шүйкесін шүкірімен жалғай иіріп отыратын әжем де жүретін сонда. Баяғы Ботамойында. Бірде өредегі құртынан алып беріп жарылқап жүргенін көрсем, енді бірде қазанда бұрқ-сарқ қайнаған құрттың отын тартып тастап: «Кел, қозым, көбік жала. Ішіңнің құрты түседі. Сонда ғана сен дәу азамат боласың. Атаңның атын ерттеп, мерейін өсіресің», – деп тұрғанын талай көрдім ғой. Түсімде.
Ал өңімде ше? Әжем айтқандай, көбік жалап жүріп «боқмұрын» баладан, атпал азаматқа айналыппын. Ат жалын тартып мінген түрім сол, қиқулап аламанға да шауыппын. Жүз жиырма аттан суырылып алдымен келгенде де сол ата-әжемнің бір жасап қалғаны бар-ау. Мәреге таяғанда қиқуға қиқу қосылып, жануар шабысқа шабыс үстеп үдегенде қуаныштан ба, қорқыныштан ба көздің жасы бұршақтап жалына төгіле бермеп пе еді. Әкемнің атбегілігі, бір басына жетер салдығының шарапаты маған тимесін бе, тойда да, ойда да жүрген қара домалақ ұл дейді көргендер. Сыртымнан солай атайтын.
Әдетте қыр баласының ауылды сағынуының өзі қаланы жек көруден басталатын. Олай дейтініміз, бүгінгі біз үйренген, ептеп бауыр баса бастаған қалаңыз ол кезде болмады дейсіз бе, әлбетте болды. Бірақ сол шақта сонша салқын, сонша суық көрінер ме еді. Содан ғой, ауыл баласына аптаның аяғы айлығын күткен қызметкердің күйін кештіретіні. Ал сосын қырдан қырға ағылсын келіп. Тіпті, біреулер үшін ит байласа тұрғысыз, әлде қалай ит өлген алыс түкпірдің өзі сол жүректердің жер бетіндегі жалғыз жұмағы іспетті көрінетін. Міне, бұл да ауылдың қасиеті-тұғын.
Бірде әкем айтады. Көрші ауылға нағашылап кеткен ініме барса, кісінің үйінен қорлық көрген жандай інім әкемді көрген бойда қыстығып жылай беріпті. Әрең дегенде уатып, көңілін аулаған әкем одан: «Сонша неге жыладың, біреу тиісті ме?» – десе: «Үйімді сағындым», – деп кемсеңдепті сонда. Әке мен шешеден басқа үйде не бар? Аға-іні, әпке-қарындастың бала күнде бірде тату, бірде қату болып жүретіні айтпасақ та түсінікті. Мейірім іздеді, әлпеш күтті десеңіз, жиен дегенде асты-үстіне түсіп бәйек болмас, қабағына қарап су-сусынын дайындамаған қазақ бар ма? Бәлки, бай-батшаның өмірі де нағашылап барған жиен өміріне жетпес пе еді, кім біліпті? Сонда неге жылайды дейсіз ғой?! Ол өзі білмейді, топырағын сағынып жылайды екен. Кәдімгі туып-өскен топырағын. Себебі, оның көзін ашып көргені, тәй-тәй басып табаны тигені де сол топырақ емес пе? Мейлі, ол қия, мейлі ол ойпаң, мейлі ол саздауыт-сортаң жер болса да, ол жер оның өмірінің тынысына айналған ұйық саналмақ. Бір сөзбен айтқанда, оны жылатқан, сағындырған – ауыл.
Онда өскен жалғыз терек те сағынышқа айналарын кім білген? Діңіне өрмелеп жүрген бала күнің елестейді де тұрады. Ана бір жерінде әлсіз бұтақ қармадың ба, оңбай құлап едің-ау. Өзгелердің күлкісі қысқанда ұяттың тыз етпе отымен үйге жүгірмеп пе едің. Сол сәтте енді сол теректі көрместей боп, атаңа кеп қолқа салатын сәтің де болатын: «Әкем сені тыңдайды ғой, қидырып тасташы», – деп. Сонда немересіне аспандағы айды әперуге аз-ақ жүретін ақжүрек адамның неге күліп қана құтылатыны осы екен-ау дейсің іштей. Ол да өмірдің ескерткіші, өз тарихыңның аядай ғана ауылда орнатылған балбал тасы екен-ау...
Ойлаған сайын сағыныштың шөлі қысады сізді. Сол ауылға қазір-ақ тартып кеткің келеді. Несі бар, жүріңіз бірге барайық. Ауыл сізді, әрқайсымызды сарғая, сағындыра күтіп жатыр. Мен оған бек сенемін!
Қозыбай ҚҰРМАН.
