Шалқар дариядай шалқыған шайырлы шабытын шарықтатып, шамырқанған шақтарында киелі ақындық өнердің шарайнадай жарқыраған тылсымына бойлатып, тұңғиығына терең батырып, жүректі елжіретіп, айызды қандыра жыр жазатын қыз Марфуғамен, арынды ақынның мөлдір жырымен біз жастық дәуренді дүбірлетіп жүрген сонау өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басында танысқан едік. Қазақ университетінің филология факультетінің журналистика бөлімінде сырттай оқитынбыз. Білім қуғандардың көбі егделеу жастағылар. Сол кездегі Үкімет үйінің ғимараты университетке берілген. Екінші қабатындағы кең залда лекция тыңдаймыз. Зейнолла Қабдолов пен Бейсенбай Кенжебаев ағалардың лекциясына біріміз қалмай барамыз. Бос уақытта, кейде өзара келісіп, әдебиетті шын сүйетіндеріміз іріктеліп ертерек жиналып, университеттің Үкімет үйі жақ беткейіндегі «Аққу» кафесінің маңындағы жасыл желек жамылған иранбақтай саялы алаңның ортасын ойып қаз-қатар дөңгелене тұрып, әңгіме көрігін қыздырудай-ақ қыздыратынбыз.
Топтың ішіндегі әңгімешіліміз де, білгіріміз де Мұзафар Әлімбаев еді. Тіпті білмейтіні кемде-кем-ау. Бұл неткен білгір адам десек, Маралды өңіріндегі әнші-күйшілердің, ақын-жыраулардың, ертегіші-хикаяшылардың, ділмар-шешендердің думанды ортасында жүріп, мықтылардың татымды сөзін, тәтті сазын, тартымды ғибрат-тағылымдарын қаршадайынан құлағына құйып өскен Мұзағамыз киелі сөз өнерінің қыр-сырына қанық екен де. Онысымен қоймай парсылық Сағди, тәжік Фирдауси, латыш Раннис, грузин Руставели, қырғыз Тоқтоғұл, өзбек Науай Әлішер және басқа батыс пен шығыстың шайырлы ақындарын тізбелеп, олардың жырлары жайлы ақтарыла алғаусыз сөйлеп, терең талдайтынына таңырқайтынбыз. Осындай тұстарда: «Мұзаға-ау, Сіз бәрін біліп тұрсыз, неменеге оқып, әуре болып жүрсіз», – деп қызушылық танытқан сұрақ қоятынбыз. «Маған жоғары білімі бар деген қатты қағаз ғана керек. Онсыз қолбайлаушылық адымыңды аштырмайтын көрінеді. Сол үшін оқып жүрмін», – деп күлімсіреп қойып, әңгімесін әрі қарай жалғайтын.
Тақырып аясын кеңейтіп таратып, құлақ құрышын қандыра талдап айтатын Мұзағаның әңгімелерін ынталана, риза пейілмен тыңдайтын едік. Аракідік өлең де оқып қоятын. Біз тырп етпей тұрып қызыға құлақ түретінбіз. Сол кезде ортамызда «ару жүзі уылжып алмадайын, жұпар самал ескендей жанға дәйім, жігіттің де сұлтанын сұқтандырған» (Марфуғаның сөзі), аққудың көгілдіріндей үлпілдеген, көркімен көз тартатын әдемі талдырмаш қыз қатарымызда тұрғанда жанарымызды алмай күміс қоңыраудай сыңғырлаған үні мен сәл-пәл езу тарта жымиғанына жанарымыз талғанша қызыға, сұқтана, тамсана қарайтынбыз. Өршіл мінезділеу аруымыз өлеңге құштарлығын танытып, алға шығыңқырап барып, қатарымызда дараланып тұрып алып, жүрегінің лүпілін, шынайы сезімінің сыңғырын, туған жерге деген сағынышы мен ыстық махаббатын, көңілінің күмбірін бір арнаға тоғыстырған әсерлі де әдемі өрілген балауса жырларын оқитын-ды. Жастықтың жалынын алаулатып, періште мінезімен таңдандырып, әдемі сезімге бөлейтін жырлары жан сарайын жарқыратып, көңілге қона кететін. Әдемі өрілген ойлы жырға тамсанатынбыз. Үр сезімге кенелетінбіз. Таза көңілдің пәктігін мөлдірете жыр жазатын мінәйі мінезді ақжарма ақын Марфуғадай «жүрек күйін шерте келген титтей жыршы құстың» қатарымызда жүргенін сол кезде біріміз білсек, екіншіміз мән бермеген де, тіпті жете танымаған да болармыз. Соған қарамастан ол біздерді жатырқамай, көпшілдік көңілмен өзіне жақын тартып, сырлас болуға иекемділігін де байқатып, «Жібектей ширатылған, жүрегі жырға тұнған, сырға тұнған, тербеліп самалменен ырғатылған» Марфуға ізеттілікпен ортаға шығып, «Балқұрақ» атты (1962 жылғы) тұңғыш жинағының парақтарын сүйріктей саусақтарымен ашып тұрып шабыттана жыр оқитын.
Құздарынан жөңкілген дауыл-көшкін,
Мен тәкаппар Талқының тауында өстім...
Бой асыра шыңдары биіктеген,
Бірге ойнадым жартаста киікпенен.
Қайсарлықты бойына құйған мықтап,
Қарағайын тапжылмас сүйіп келем! – деп лепіре келіп, жырын әрі қарай жалғастыра жөнелетін.
О, тәкаппар, тәңір шыңдар,
Сол қарағай, самырсындар.
Ұшып келген Алатаудың
Қарлығашын танырсыңдар.
О, сиқыр тау, ертек емен,
Жастық жалын өртенем мен.
Мен бір титтей жыршы құсың,
Жүрек күйін шерте келген, – деп тебіренген Марфуғаның үні де ашық шығатын. Тәтті жырымен баурайтын. Жүректі толқытатын жыр өретін:
Аңсаған елін,
Ауылын,
Елемей көктем жауынын,
Елемей қыстың дауылын,...
Сақтаған салтын,
Мұрасын,
Тұнықтан бетер тұнатын,
Халқымен тапқан ұнасым,
Құлжадан келді бір ақын! – деген ақынға зор құрметпен қарайтынбыз.
Күні кешегі сол жап-жас ару Марфуға Айтқожақызы бүгінде қазақтың аққу сынды ардақты ақыны атанып, абыройын асқақтата түсуде. Жеті ондықтың жиһаздарын текшелеп жинап, сегізінші ондыққа жас шағында сахнаға секіріп шыққандай сергек сезіммен, сұлулық сымбатымен, сұңғылалы ойлы да отты жырымен, өмірге ғашықтық іңкәрлігімен жетіп отыр.
Іледей арнасы кең сылқым ағысты сыршыл өзен ақын Марфуғаны бір керемет, сарқылмас аққу аңсарындай іңкәрлігімен алға жетелейді. Себебі, балалықтың бәлдауренінің бастапқы бал дәмін таңдайына татқан, шолпысын сыңғырлатып, махаббатының лүпілін дүниеге тыңдатып өскен жері – Құлжа қаласы, сағымды Сайрам көлінің жағасы, алыстағы қазақ жеріне асыққан Ақсу – Іленің сағасы. Балаң Марфуға Балқаш айдынына асыққан Іледей, атамекенді аңсай жүріп бойжеткен шағында сағындырған атажұртқа жетіп еді. «Қаншама адам жете алмай зар ғып өткен, біздер көшіп келген біз арғы беттен... арбасына ат емес, атан емес, құлындай шырқыратып жанды жеккен...» деп аңсарын жырға қосқан кезі де осы тұс.
Ақын Марфуға баянды да шынайы бақытын атажұртынан тапты. «Атажұртым! Тау тұрғай тасың бөлек, қуат беріп жаныма жатыр демеп. Аңсап жеткен осынау атажұртқа, сағынышты армансыз басу керек», – деп тағдырын киелі мекенінің топырағымен табыстырып, бүгінде кемеліне келген ақын ырзашылығын мың бір мәрте қайталап айтудан бірде танған емес, танбайды да. Атажұрттан тапқан байырқалы бақыты мен туған жерге деген толас таппас сағынышы үйлесімділікпен өрілген жыр жолдары ақынның ажарлы келбетіндей мүсінделетіні де содан шығар.
Марфуға иісі қазақтың сөзін сөйлеп, арман-мұратын толғайтын кең тынысты азамат ақын ретінде парасаттылықпен айбындана: «Мен атынан сөйледім қазағымның! Кенелермін күндерге шабысы мол, болмаса да бұл шақта бар ісім оң. Кенесары, Абылай болмасам да, ел намысы – менің де намысым ол!», – деп шамырқанған аққу жүректен жыр төгеді. «Жүруші едім тәңірге тілек қылып, туған жерге тұрады жүрек бұрып... Шығыс жаққа қараймын бой шымырлап, Алатауға арқамды сүйеп тұрып», – деп туған жерін мықты тірек санайтындығының өзі адамға күш-қуат беретін, елге деген сүйіспеншілік рухын арттыра түсетіндей сезінесің.
«Менің кіндік қаным қазіргі Шыңжаң өлкесі, қазақша айтқанда, Еренқабырға, Құлжа өңірінде тамса да барлық ата-бабаларым осы Қазақстанда туып-өскен, – дейді Марфуға өзінің журналистерге берген сұхбатында. – Үлкен бабаларымның атақонысы Талдықорған аймағындағы қазіргі Ілияс Жансүгіров кенті. Көкөзек, Ордабай дейтін жерлерді қоныс еткен. Жаз жайлаулары –Бүркітті шыңының етегі, Мұздыбұлақ аңғары. Атақты Ілияс, Ғали ақындар жырлайтын Қоратауы. Қажы атамның есімімен аталатын Айтхожа жайлауы да болған. Аталарым жайлауға шыққан жердегі бұрқыраған жабайы арасанды Айтхожа арасаны дейтіні ел құлағында. Әкем орысша да, ескіше де сауатты, көзі ашық, көкірегі ояу кісі екен. Қажылыққа барған, ел сыйлаған, би, шешендігімен танылған. Жұрт жазда әкеме барып, арасан суымен емделіп, тәу етіп қайтатындығы да ел аузында жиі айтылады. Содан қиын заман орнап, ел басына қара күн туған ғой. Әйтпесе адам туған елді, Жетісудай керемет жаннат жерді тастап, беті ауған жағына кете ме?! Сонау алапатты да аласапыранды жылдарда алғаш Кеңес өкіметі келіп кәмпескелеуді бастаған кезеңде бай-құлақтың тұяғы деп қажы атамды 70 жасында қол-аяғын кісендеп, итжеккенге айдайды. Әкемнің Шәймерден деген інісін атып жібереді. Әкем сол кезде Қарағаш мектебінде мұғалім болып жүрсе керек, оны кейінірек қолға түсіреді. Шешемді аса қауіпті халық жауының әйелі ретінде аңдып, ешкіммен қатынастырмай, аяғын аштырмай бақылауда ұстайды. Қапал уезінен 82 адамды айдап әкеліп, бірінші Алматының мүттәйім бағы дейтін қалың тоғайының ішінде терең ор қаздырып, сонда қамапты. Солардың ішіндегі ең қауіптісі Ғали Айтхожин деп санаған. Осы кезде жылап-еңіреуден көз ашпаған Бифатима анам Смағұл қажының бетіне жел-күн тимей өсірген аса көрікті, өр мінезді қызы еді. Тысқа шығу құқынан айырылып, аңдуда, ауыр жұмыста, ұрып-соққан таяқтың астында жүрсе де, шырқап салған зарлы да құсалы әндерін ешкім тоқтата алмапты. Небір зарлы әуендеріне темір тордағы әкемді, өлі-тірісі белгісіз айдаудағы қажы атамды, аштықтан қыршынынан қиылған балаларын қосып, барлық қасірет-қайғысын әнмен аңыратады екен. Көзі ашық, қайсар мінезді анам қамаудағы әкеме барып, небір қияметті қиындықтарға жолыққанына қарамастан күйеуімен көрісіп, хал-жағдайын біліп те қайтыпты. Кейінірек әкем мүттәйім бақ ішіндегі зындан түрмеден қашады. Өзіне «Ғали Айтхожин» деп сол уақытқа сай жасырын құжат жасатып алғандықтан тосқауылдардың бәрінен аман-есен өтіп, Қоратауының биігіндегі көлдің маңында, шатқалды құз-жартастардың ішінде екі ай тығылып жатады. Ахмет деген немере інісі тамақ әкеліп беріп жүріпті. Бірақ өзі асырап адам еткен жамағайынның әйелі белсенділік танытып, «Айтхожин Ғали қашып келіп, – Қоратауында тығылып жатыр, ұстаңдар», деп көрсетеді. Әкем тықыр таянған соң «Қарақтарымды енді тірі көремін бе, көрмеймін бе, бір құдай біледі», – деп бір түнде көршілес Қытай еліне қарай тау асып, қашып кетеді. Бізді Қытай елінен келді дейтіні осындай тақсіреті тауқыметтен туындаған еді».
Бала кездегі отбасылық қиындықтың тауқыметін бастан өткеріп, тіршіліктің кермек дәмін татудай-ақ татқан Марфуға атамекенге оралған бетте ақын ағалары Ғали Орманов, Сырбай Мәуленов, Тайыр Жароков, Ғафу Қайырбеков және басқалармен танысады. Олар ақын қыздың алғашқы өлең-жырларын баспадан шығаруға қамқорлық жасап, сәт-сапар тілейді. Жұмекен, Тұманбай, Шәміл, Қайраттармен жұмыс барысында қоян-қолтық араласады. Бәрі де «ортамызға әдемі қыз келді» деп емес, «дарынды ақын келді» деп қарсы алып, қуанады. Содан бергі барлық өмірі қара ормандай қалың ел-жұртының қара шаңырағының астында, қазақтың қара өлеңімен үндесіп, абыройын асқақтатып келеді. Жырдағы жеңісі мен еңбегінің жемісінің мәуесін терген, нұрлы жыры сазды сырымен қабысқан сыңғырлы үнді зерделі сөз иесі атанған Марфуғаға қабырғалы қазақтың қара өлеңімен абыройын асқақтатып, жыр айдынының аққуына айналады. Ақынның жырларын оқыған адам туған жерге деген ақ бұлақтай аптыққан аппақ армандары мен сағыныштың сарынын, сезім иірімдерін шырқау биікке өрлетіп, ет жүрегінің түкпіріндегі тілегі мен асыл арманының бұлқынысын алға жайып салып, көкірек көзін оятатын сарқыраманың сарынындай еліктіреді. Көңілді желпіндіреді. Лирикалық сезімнің иірімінде шыр айналып, құдіретті күштің тылсымына қаныққандай күй кешесіз. Қарапайым шеберлікпен салынған суреттерді көз алдыңа көлбеңдетеді. Бейнелі әрі айшықты тілмен әу бастағы мақсат-мұратын зергерлі сөзбен кесте өрнегіндей үйлестірілген шеңберіне сидырады. Далбақтап, далимайды. Өзіндік сыпайылықтың, сұлулықтың келістіре мүсінделген бейнесін көз алдыңа елестетеді. Адамның жан дүниесін баурайды. Қисынсыз құбылыс, құрғақ теңеулерге қызықпайды. Кібіртіктеп те қалмайды. Кең көсіледі. Нықтап, шегелеп шендестіреді.
Бүгінде күміс қоңыраулы Құсни Құлжа, таудан құлап ағатын тасқынды Көлденеңсу, Кертас, Көкөрайлы, Мыңшұқыр, табиғат мүсіндеген Құсемшек, Жалғызқарағайдың бауыры, Талқының сауыры, Сайрамның сұлу айдыны, тұнығы бұрқақтаған Күркілдектің бұлағы Марфуғаның тұрса – көз алдынан кетпейтін, жатса – түсінен шықпайтын көкірегіне көмілген арманды аймақтар маржан жырының алтын арқауына айналған десе де болады. Шалғай шеттегі туған жері Марфуғаның көкірегінен бір кетпейді. Аңсайды да жүреді. Өзінің кіндік кескен өңірдің топырағына табан тіреп, ел-жұртымен қауышуға отыз жылдан кейін (1988) мүмкіндік туады. Талқының кезеңінен Сайрамға қарай асқанда туған жер көзіне оттай басылып, көкірегінен ағыл-тегіл жыр тиегі ағытылады. Анасының қабірінің басындағы ай-жұлдызды, әкесінің өз қолымен ойып жазған «Бифатима Айтхожа қажы келіні, Ғалидың сүйікті жары» деген жазуы бар қызыл мәрмәрдан орнатылған құлпытасы, қос алақанымен сипап, тағзым етеді. Дұға бағыштайды. Ана махаббатын жүрегімен сезінген Марфуға: «Қабір басынан түрегелген кезімде көзімнен жас, жүрегімнен жыр сорғалады. Сол сапардан «Жапырақ сілкінген кеш» атты жыр жинағын жазып қайттым», – дейді.
Шоқ гүлің боп жайқалармын төсіңде,
Қалармын мен әнің болып есіңде.
Сені сүйген жүрегімді кірлетсем,
О, туған ел, кешірме!
Ұлы өлкемді көрген сайын тамсанып,
Сағынышпен жаңа таңын қарсы алып,
Самалына төсей түсіп бауырын,
Жүрер менің жүрек құсым ән салып, – деген жыр жолдары осы сапардан туындаған шырайлы шумақтарының ерекше аңсауға, сарқылмас сағынышқа, әдемі бір көрініске, ғажайып сүреттерге толы екендігіне көз жеткізіп, ынталана оқитының күмәнсіз.
Дүниені жырымен тербеген, жүрек толғаныстары мен тебіреністерін шеберлікпен астастыратын ақын Марфуғаның қай жинағын қолға алмаңыз, таза жанының ақтарылған сөз моншағы тізіледі, мөлдір сезімнің інжу-маржаны сүзіледі. Көңіл-күй лирикасынан барша адам баласының жүрегін елжіретіп тебірентетін, ойын толқытатын шуақ төгіледі. Сезім нұры құйылады. Сонысымен кімді болса да бейжай қалдырмайды. Өлеңді қасиет тұтатын халқының рухани байлығының мол қазынасына айналғаны ақиқат.
...Қайран Талқы таулары-ай!
Биік неткен,
Халқымның құтысың ба үйіп-төккен.
Шуақты шыңдарыңа шығар мені,
Арман жоқ алауынан күйіп кетсем!
Қайран Талқы таулары-ай!
Биік неткен,
Әніңді тыңдамап ем ұйып көптен.
Шертші бір,
Күй кеудеңді күмбірлетіп,
Ғажап емес нөсердей құйып кетсем, –
деп туып-өскен өлкесіне деген ыстық ықыласы шексіз сүйіспеншілікпен ұштасып жатады.
Ақын Марфуға Айтқожақызының баспадан шыққан жинақтарын санамалайтын болсаң, саусақ саны жетпейді. Жыр жинақтарының қайсысын алмаңыз, олардағы маржан сөздермен зерделенген туындыларының бәрінде де ақын Марфуға жан дүниесі мен ішкі сыры, арманы мен мұраты бір-бірімен етене қабыстырып, елге, туған жерге, Отанға деген шынайы махаббатын бір мысқалда кемітпей, керісінше, әуезділігін әдемі әдіптеп жіберуге тым шебер. Шабытының қарқынын әлсіретпей, шымырлығын ширата түсетіні және бар. Түйсігінің түйінін нақтылықпен тұжырымдайды. Сонымен бірге тақырып таңдаудағы тапқырлығының таза жүрек талғамынан шыққанына сүйініп, жүрегің елжіреген шағыңда келесі бір ой желісі келісті шырайлы шумаққа көзің түседі. «Теп-тегіс жұмыр келген» жырларындағы сезім иірімдері, сыршыл шумақтары, мөлдіреген лирикалық тұнық түйсіктің пернелерін дөп басатыны тәнті етері хақ. Оқисың. Ойыңды құштарлықтың ағысы керней жөнелгенін де аңғармай қаласың. Көтерген тақырыбының жүгі, оқырманды ойландырар тағылымы, жазылу мәнері ақын жырын оқыған сайын шынайы сезімнің толқынында тербеліп, көңіл-күйдің құдіретті күшінің тылсым сырына қанығасыз. Таза талғамның, мөлдір сезімнің, жырдағы тұғырын биіктеткен ақын ішке бүккен мұңы мен шерін, сағынышты аңсарын ақ қағаз бетіне ақтарып, лақылдатып төккен шақта қоңыр қобыздай күңіренген үні құлаққа жеткендей әсерге бөленетінің бар. Көркем тілмен көмкеріліп, жинақы өрілген жырлары жаныңды баурайды. Ой асылын алға тартады.
Әлі де берері де, өнері де сарқылмайтын қайнардай бұрқанған Марфуға Айтқожақызына шалқар шабытының айдынында аққудай жүзіп, биіктерге самғай беріңіз демекпіз.
Әли ЫСҚАБАЙ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Алматы облысының Құрметті азаматы.