Қара өлеңнің қайнар бұлағы болған қасиетті Қарауыл топырағы. Жасыл кілем өрнектеген Сарыжайлаудай құлпырып кетпесе де, өзіне тән ерекшелігімен есте қалатын киелі Сарыжал. Тұмса табиғатымен тамсандырған қойнауы құт Дегелең. Құнанбайдың даналық жолының бастауы болған Ақшоқы, Абайдай хакімнің кіндік қаны тамған Қасқабұлақ, Шәкәрімнің қиялын өрлеткен Жидебай. Сондай қасиетті бойыңа жия тұра, қалай ғана қасіретке душар болдың екен?..
ҚАСІРЕТТІ ЖЫЛДАР. Қайран елім, қайран жерім, қор болған, Жомарттығы өз басына сор болған, Жарылыстан көз ашпаған далам-ай! Заман-ай, заман-ай, Заман-ай… Ақиқатында осы, соноу ғасырлардағы зар-заман жылдар салған жарадан ел аман, жұрт тынышта қолдан жасалған қиянаттың зардабы қатты болды. Есдәулеттің Ұлықбегін зарлатқан ауыр қайғы бар қазақтың қабырғасын қайыстырды. Арада ғасыр ауысып, жөңкіліп жылдар өтсе де Семей полигонының зобалаңы ұмытыла қоймас!
Өткен ғасырдың бірінші жартысының соңғы жылы, дәл осы қаралы күнде түгін тартса майы шығатын мекенде алғаш рет жарылыс жасалды. Сұм соғыстан еңсесін енді көтеріп, есін жаңа ғана жия бастаған елең-алаң уақытта елді елең еткізген жарылыстың осыншама қайғы мен қасіретке ұшырататынын сол кезде момын қазақ біле қойды дейсіз бе?! Бүкіл билік жүйесі «Отанымыздың жүрегі» деп Мәскеуге бас шұлғып, бір айтқанын екі еткізбейтін саясатпен бұғауланып қалған сәтте бұған қарсы тұратын дәрмен де жоқ еді. Бұл зобалаңның қасіреті бесіктегі сәбиді найзасымен түйреген жаугершілік замандағы қатыгездіктен де асып кетті. Сонда неге сынақ алаңына қазақ даласы таңдалды?! Ұлы Дала елінің ұрпақтарын ұлардай шулатып, ұлтарақтай жер бұйыртпай жойып жіберу болды ма мақсаттары. Қазақ ұлысының қаймағы бұзылмаған аймағын нысанаға алғандағы көздегені өз дегенін жасау болды ма қызыл империяның. Бір өңірді улағанымен басқа жағында да тасқа жазылған тарихы терең ел екенімізді ескермей қалды-ау сол кездегі ессіз өкімет. Әйтеуір, қалай десек те астарында сұм саясаттың жатқаны рас.
«Еркек тоқты құрбандық» деп елі үшін басын өлімге тігіп, жері үшін құрбан болудан асқан бақыт бар ма мына жалғанда?! Ал кешегі қанды ғасырдан да зор қайғы әкелген Семей полигоны Отаны үшін от кешу былай тұрсын, жамандығы жатырға түсіп, қолдан жасалған індет құрсақтан қағынып, қарап тұруға дәтің шыдамайтын шараналарды дүниеге әкелді. Айналайын-ай, Семейім. Не дейін, саған, не дейін?! Қасіретіңді ойласам, өксікке толар көмейім. Ашынғаннан шығатын ащы дауысыммен ышқына, кеуде толы зарымды, осы нәубетті жасаған, тас атқан бізге тасадан, қарабет жандарға төгейін. Басқа амалым қайсы?
Жидебайда жарылса талай атом, Жырлап жүрген біз соны – сарай ақын. Ұрпағыңа «Тоқтат! – деп тоқтам айтшы, Бар еді ғой ардақты Абай атың!
Ащы болса да шындық. Қазағы үшін жаратылған алыптардың алтын бесігіне айналған құтты қоныста қолдан жасалған зобалаң мен елдің басына түскен нәубетке Алаштың айтулы ақыны Ұлықбек Есдәулет алдаспан жырымен үн қатып, қарсылық білдірді. Ұлт перзенттерінің намысын оятты, жігерін жаныды. Олай етпесе өткен ғасырдың басында дәл осы қазақия ұлысы үшін жалғыз жанын оққа байлаған Алаш аяулыларының атына дақ түсері де мүмкін еді.
Бір кездері Алаш орданың ақ отауы сенде тігіліп, ұлтым деп жұлқынған дала перзенттерінің дара келбеті көрінген қасиетті өңір едің. Ақ патшаның сойылы жетпегенімен қарғыс атқыр қызыл империяның құрығы ұзын болып шықты. «Қырық жыл қырғын болса да, ажалды өлетін» қайран ат жалында көз іліп, ат үстінде шөл басқан заман. Жекпе-жекте басың кетіп, Отаныңа атылған оққа кеудеңді төсеп өлгенге не жетсін. Ал мынау не деген сұмдық! Бір емес, екі емес, төрт емес қырық жыл сынақ алаңына айналып, оспадар билік жүйесінің айтқанына көніп, айдағанына жүре беру не деген қасірт десеңізші?! «Қазақ қой мінезді» дегенге қойдан да жуас болып кеткеніміз бе? «Атадан бала айырылып, Қанаты сынып қайырылып, Қасірет толып жүрекке, Тұрған бір кезде қайғырып, Толып жатқан қамқорлар, Елде жоқ едің, қайда едің? », – деп Міржақып қойған сұрақты төтесінен алдына тартқанда, әй, жауап та ала алмаған шығар-ау? Құдайдан қорқуды қойған заманның тұтқасын ұстағандар қазақтың қамын күйттеді дейсіз бе?! Осыдан барып қой Ұлықбек ақынның ұлтым деген ұл болса ұғар, ұялар деген сеніммен үн қатқаны.
Неге біздер у ішеміз суаттан, Неге біздер ажыраймыз тұяқтан?
Туған жерді тоздырғанша, заман-ай, Неге жерге кірмейміз біз ұяттан? Ұлттың ұятына сын түскен сәтте жаратқан Жаппар ием өзі жар болды. Бодандықтың бұғауын бұзып, ноқтасын үзіп тәуелсіздіктің арайлы таңы атты. Бұл осынау Жер деп аталатын алып шардың үстіндегі бар байлықпен бағасы өлшенбейтін күн еді. Иә, бұл...
ҚАСИЕТТІ КҮН. Ұлдарымның қайда кеткен құрығы, Қыздарымның қайда кеткен бұрымы? Мейірімге зарықтырған заман-ай, Туған жердің лайланды-ау тұнығы, – деп Ұлықбек ақынмен бірге көкке қарап ұлыған Көкбөрідей қайсар елдің еңсесі көтеріліп, еркін ел атанып, Күн нұрынан тәж киіп, ҚАСІРЕТТІ ЖЫЛДАРҒА нүкте қойылған ҚАСИЕТТІ КҮН салтанат құрды. Оғлан ақын Олжас Сүлейменов «Невада – Семей» қозғалысын құрып, елін соңынан ертті. Осы сәтте Тәуелсіздіктің де таңы атып, еркін елдің Тұңғыш Көшбасшысы таққа отырды. Сөйтіп, егемен елдің тізгінін қолына алған Нұрсұлтан Назарбаев 1991 жылдың 29 тамызы күні Семей полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойды. Тәуелсіздіктің алғаш рет маңдайымызға бұйыртқан бағы да осы еді! Содан бері де күн аптаға ұласып, апта айды арқалап, жылдар жылжып, ширек ғасыр өтті. Бірақ қазақ халқының басына орасан зор қайғы әкелген зұлматтың тарихта ізі, жүректе сызы қалды. Бұл қасірет ешқашан ұмытылмақ емес. Ізі де сызы да ғасырлармен ілесіп, ұрпақтан-ұрпаққа жетері сөзсіз.
Жұматай ӘМІРЕЕВ