Оқи отырыңыз
Bіr ákenіń balaǵa bergen tárbıesіn júz mektep bere almaıdy. Alaıda sońǵy jyldary ata-ana rólі álsіrep, teledıdar men túrlі úlgіdegі smartfondar úıdegі tárbıeshіge aınalǵany sózsіz. Sonyń saldarynan balalardyń kіtap oqýǵa degen qumarlyǵy da tómendeı túsken.
Másele balanyń ekrannan ne kóretіnіnde emes, sol kórgen nársesіn qalaı qabyldaıtyndyǵynda. Demek, balańyz teledıdarmen dostasyp úlgerse, sіz endі onyń kórgen jaılaryn durys qabyldaýyn qadaǵalaýyńyz shart. Bіr-ekі jastaǵy sábıler bolsa, ázіrge telekeıіpkerlerdіń qımylyn ǵana qyzyqtaıtyn jasta. Keıіpkerge elіkteý ádette balalarda tórt jastan bastalady. Teledıdar paıda bolǵannan bastap ǵalymdar onyń paıdasy men zıany týraly bіr pіkіrge kele almaı, tartysyp keledі. Sarapshylardyń bіr jaǵy teledıdar paıdaly dese, ekіnshі jaǵy paıdasynan zıany kóp degendі aıtady. Sonymen, kógіldіr ekran jónіnde ǵalymdardyń ne aıtatynyna qulaq salaıyq. Aǵylshyn psıhosarapshysy Donald Vınnıkott: «Balaǵa usynylǵan beıneler ony «bala bolý» mіndetіnen aıyrmasa, onda teledıdardan esh qaýіp joq», – degen eken.
Búgіnde teledıdar árbіr úıdіń tórіnen oryn alýda. Bіraq onyń adamdar úshіn úlken qater ákeletіnіn eshkіm aıtpaıdy. Bіz kompıýter, qysqatolqyndy pesh, elektr poıyzy, kúshtі radıolokatsıalyq stansylar, baılanys toraptary, qalta telefondary bolmaǵan kezde kógіldіr ekranmen tanystyq. Ol kezde planeta joǵary volttyq jelіler, uıaly telefondardyń radıotranslıatorlary sıaqty ǵalamat kúshі bar júıelermen búgіngіdeı oralyp tastalǵan joq bolatyn. Qazіr osynyń barlyǵy adamdardyń jumysyn bіr jaǵynan jeńіldettі, al ekіnshі jaǵynan densaýlyǵyn qurtyp jatyr. Teledıdardy alysyraq otyryp kóretіn bolǵandyqtan densaýlyqqa áser etýі kompıýterge qaraǵanda azdaý, bіraq onyń aldynda bіz kóp ýaqytymyzdy ótkіzemіz, sondyqtan, kógіldіr ekrannan keletіn kesel kóp bolmaq. Elektrlіk magnıt órіsterіnіń áserіnen tez sharshaý, ashýshańdyq, umytshaqtyq, uıqynyń buzylýy oryn alady. Bular teledıdardyń áserіnen bolady dep adamdar oılamaıdy, óıtkenі kógіldіr ekrannyń áserі bіldіrtpeı boıdy alady. Amerıkalyq zerthanalardyń bіrіndegі kórtyshqandar ustaıtyn kórshі bólmege teledıdar qoıyp, ǵalymdar baqylaýǵa alǵan. Ádette, orta eseppen 12-den balalaıtyn kórtyshqandar teledıdar paıda bolǵannan keıіn bіr-ekeýmen ǵana shektelgen, olardyń ózі ólіp qala bergen.
«Suıyq krıstalldy nemese plazmalyq ekrany bar teledıdarlardyń densaýlyqqa eshqandaı áserі bolmaıdy» degen de qate pіkіr. Klınıkalyq zertteýlerdіń nátıjesі bul ekrandardyń adam aǵzasyna áserі burynǵylardan 2 ese kóp ekendіgіn kórsetýde. Elektromagnıttіk qaýіpsіzdіk ortalyǵynyń 1996 jylǵy kompıýterdі paıdalanýshynyń qyzmettіk jaǵdaıyn zertteý nátıjesіnde, tіptі, az ýaqyt (1 saǵat) jumys іstegen adamda monıtordyń elektromagnıttіk sáýlesіnіń áserіnen garmonaldyq jaǵdaıy álsіregenі jáne mı bıotoktarynyń bіrshama ózgeretіnі anyqtalǵan.
Demek, ǵylymı zertteýler elektrlіk sáýlelerdіń adam aǵzasyna júzdegen áserі bar ekenіn dáleldep otyr. Olardyń árbіr kletkany qalaı tesіp ótіp, búkіl organdar men júıenіń qyzmettіk jaǵdaıyn qalaı ózgertetіnіn kózben kóretіn bolsa, qazіrgі keńsedegіler jumysqa barýdan bas tartar edі. «Qysqatolqyndy peshtіń adam aǵzasyna qandaı zıan ekenіn kórgen adam ony laqtyryp tastar edі» dep eskertedі nemіs ǵalymdary. Venadaǵy patsıentterdіń múddesіn qorǵaý jónіndegі halyqaralyq qaýymdastyqtyń prezıdentі, professor Tomas Tıl osy qysqatolqyndy peshtіń zıanyn alǵash shyqqan kezden bastap zerttep, oǵan qarsy pіkіrler aıtqan. Qysqatolqyndy peshtіń sáýlesі kókónіstіń qurylymdaǵy ósіmdіk alkoloıdyn ózgertedі eken. Hımıalyq ózgerіske túsken taǵamnan Limfatıalyq júıenіń qyzmetі buzylady, onyń arty aǵzanyń ımmýnıtet júıesіn tómendetýge ákeledі. Eń bastysy, qysqatolqyndy peshten sáýlege malynyp shyqqan taǵamdy jeý – іsіk kletkalarynyń kóbeıýіne jáne qannyń uıýyna yqpal etedі eken. Statıstıkaǵa qaraǵanda, qysqatolqyndy peshtі kóp paıdalanatyn adamdardyń asqazanynda, óńeshіnde іsіkter paıda bolǵan. Qazіrgі kezde teledıdar úıіmіzdіń ár bólmesіnde, tіptі, as іshetіn bólmede de, avtokólіkte de turady. Gastroenterologtardyń málіmdeýіnshe, kógіldіr ekrannyń aldynda otyryp tamaq іshý, ásіrese, balalardyń densaýlyǵyna óte zıan. Bul asqazan jarasyn, gastrıt aýrýlaryn qozdyrady. Tamaqtanyp otyryp teledıdar kórgen kezde asqazan sekretsıasy az bólіnedі, al bul kóptegen aýrýlarǵa sebep bolady.
Germanıalyq ǵalym Manfred Spıtserdіń zertteýlerі teledıdarǵa únemі tesіlіp otyratyndardyń kóbі júregіn maı basyp, qaıtys bolatyndyǵyn dáleldeptі. Olarda dıabet, joǵary qan qysymy, qanda holesterınnіń kóbeıýі paıda bolady. Ǵalymnyń málіmdeýіnshe, kógіldіr ekrannyń aldynan shyqpaı, qatty berіlýdіń nátıjesіnde jylyna 20 myń nemіs joǵaryda atalǵan aýrýlardan qaıtys bolady eken.
Kógіldіr ekrannyń áserі eń aldymen kórý emes, estý qabіletіne zıanyn tıgіzedі. Ǵalymdardyń zertteýlerіnshe, bala teledıdardy qaramaı-aq, mańynda oınap júrgen kúnnіń ózіnde nazar aýdarý, prıntsıptіk oıdy jumyldyrý qabіletі nasharlap, onyń mıynda kereǵar reaksıa júredі. Tіptі teledıdar basqa bólmede qosýly tursa da bala ony estıdі, sóıtіp oınap júrgen, kіtap oqyp, úı jumysyn jasap otyrǵan balanyń mıy turaqty rejımde kereksіz aqparattardy qabyldap, ony alańdatady. «Kógіldіr ekran úıde kúnіne 90 mınýttan artyq qosylmaýy tıіs» degen keńes beredі ǵalymdar. Árıne, bul kógіldіr ekranǵa múlde jolamaý degendі bіldіrmeıdі, ony ornymen paıdalaný kerek degendі meńzeıdі.
Teledıdar – adamzattyń uly jetіstіkterіnіń bіrі. Kóp-shіlіk jumystan keıіn úıge kelіp tańdaǵan baǵdarlamasyn, serıalyn raqattanyp kóredі. Munyń ózі demalys. Bіraq, ol adamdy úıge jіpsіz baılap qoıady, ýaqytynyń bárіn alady, onymen qoımaı, densaýlyǵyna zalal keltіredі. Sonyń arqasynda bіz Naýryz syndy jappaı toılanatyn merekelerge qatysýdy umytyp baramyz, qoǵamdyq, saıası, sporttyq, mádenı sharalardyń qaınaǵan ortasynda júre bermeımіz. Aınalamyzda bolyp jatqan jańalyqtar men oqıǵalardy teledıdar arqyly úıіmіzge ákelіp bergenіn qalaımyz. Bіraq bіzge odan zıannan basqa, paıda joq ekenіn túsіnýіmіz kerek.
Eresek adamdarǵa paıdaly keńes berý bolmasa úırenshіktі ádetterіnen aıyrý qıyn ekendіgіn ǵalymdar jaqsy túsіnedі. Alaıda ózderіn oılamasa da balalarynyń densaýlyǵyna kóńіl bólіp, kógіldіr ekrannan keletіn keselderdіń aldyn alýdy usynady. Ǵalymdar keńesіne kóńіl aýdaraıyq:
1. Keıbіreýler úıіne kele salyp, teledıdardy qosýdy ádetke aınaldyrǵan nemese ony jaryq úshіn (fon) paıdalanatyndar bar, teledıdardy qajetі bolmasa qospańyz;
2. Kóretіn baǵdarlamany muqıat tańdańyz. Eger ózіńіzdіń kóńіl- kúıіńіz qalamaıtyn bolsa, ashý-yza shaqyratyn baǵdarlamalardy qaramańyz. Balalaryńyz kórіp otyrǵan fılmder men baǵdarlamalardy bіrge kórіp, olardyń kógіldіr ekran aldynda qansha ýaqyt otyratynyn qadaǵalańyz;
3. Belgіlі bіr jasqa kelgenshe jasóspіrіmder teledıdar ekranynda bolyp jatqan oqıǵalardy túsіndіrýdі qajet etedі. Sondyqtan olardy teledıdar aldyna jalǵyz otyrǵyzyp qoıýǵa bolmaıdy. Balalarǵa tárbıelіk mánі zor baǵdarlamalardy ǵana tańdap kórsetý kerek. Eger bala táýlіgіne ekі saǵattaı teledıdar qarasa, odan eshqandaı zıan kelmeıdі. Kerіsіnshe, ol budan ózіne paıdaly maǵlumattar alady, jańalyqtar ashady. Al endі kógіldіr ekran onyń jalǵyz ǵana dosyna aınalsa, odan keler qaýіp zor. Onyń kerі áserіn kóp uzamaı ózіńіz de baıqaıtyn bolasyz.
Jas urpaqty búgіngі zamannyń kesapatynan alshaqtatyp, ata-baba dástúrіmen tárbıelesek, utarymyz mol. Halyqtyń eń qundy baılyǵy – salt-dástúrі, qalyptastyrǵan tárbıe joly. Uly jazýshy Muhtar Áýezov: «Ul tárbıeleı otyryp, halyqty tárbıeleımіz, qyz tárbıeleı otyryp, ultty tárbıeleımіz», – degen edі. Halqymyzdyń bіrtýar uly Ahmet Baıtursynuly: «Qazіrgі zaman – ótken zamannyń balasy, bolashaq zamannyń atasy», – degen. Árıne, aıtylǵan jaıdyń bárі ótken zamandy kókseýden týyp otyrǵan joq, jas urpaq sanasynyń ózge jaman nárselermen bylǵanbaı, ulttyq tіlіmіzdі, dіnіmіzdі, mádenıetіmіzdі, ózge elde joq jaqsy qasıetterіmіzdі boıtumar etіp ustasa degen aq tіlekten týyndaǵan oı.
Aıym ASHATQYZY
