Оқи отырыңыз
Кітап кеміріп өскен кешегі ұрпақ онлайнда өмір сүретін бүгінгі буынға үрке қарайды. Бірақ ел ескі мен жаңаның арасындағы томпақ теориядан әбден титықтаған. Жастар туралы айтылатын жаңсақ сөз халықтың санасын сансырататын жауыр әңгіменің біріне айналды. Олардың арасын аз уақыт бұрын кітап пен компьютер бөліп жататын. Ал қазіргі таңда кітап компьютерленді. Ғасыр алдында ғана әріп танып, сауат ашқанына балаша қуанатын қоғам басылымдағы көлдей мақаладан да, радиода сағат салмай сарнаған ақпарат ағынынан да, теледидардағы топ-топ бағдарламадан да баз кеше бастағандай. Әлеуметтік желіге әу баста лек-легімен тіркелген халық бірін-бірі мақтаған, одан қалса даттаған арзан жазбалардан жалықты. Ең сорақысы, ел таныған, ұлт мұрасын арқалаған, салмақты сөз айтып келе жатқан зиялылар қаршадай қыздың күлімсіреп түскен суретіне пікір жазып, болмашыны сөз қылатын ұсақ мінезге салынды. Күн, ай, жыл аралап ортамызға енетін озық технологияның тұтқасын ұстаған сайын ұлттық болмысымыз босаңсып, жылдам жалығатын, тез жеритін ұрпақ өсіп келеді.
Аспан айналып жерге түсетіндей ыстық. Шамамен шіліңгір шілденің кезі. Жазғы демалыстың орта тұсына таяп қалғанбыз. Үйдің жанында кеңестік кезеңнен қалған көне кинотеатрдың ғимараты бар. Әлгі нысанның қосымша есігінен кіретін екі бөлмеде аудандық кітапхана жайғасқан. Бастауыш сыныпта оқимыз. Күнде ойын. Күнде көшеден-көше аралап, шаң қауып кетеміз. Сондай күндердің бірінде әлгі кітапханаға бас сұқтым. Өзімнен үш жас үлкен досым бұдан бұрын бұл жерден бірнеше кітап алыпты. Маған сөреде тізілген кітаптарды үйге жаздырып беретіні қатты қызық көрінді. Балалықпен барған кітапханам болашақтағы мамандық таңдауыма түрткі болғандай сезіледі. Төбемен тірескен кітаптарға шалқалай қараймын. Асықпай аралап жүрдім де, суреті көп жинақтың біріне қол создым. Бір емес, бірнешеу. Қанша кітап алсам да үйге оқығанға беретіні мені тіпті таңғалдырды.
Кітапханашы апай қолыма жұқалтаң келген журнал тәріздес әр беті суретке толы жинақты ұстатты. Мен тағы бес кітап жаздырдым. Әлі есімде, заңғар жазушы Мұхтар Әуезовтің жиырма томдық шығармалар жинағына ең алғаш сол кітапханада көзім түсті. Не деген қалың кітап деп салмақтап көрдім де, суреті жоқ болғандықтан тез арада орнына қойдым. Бұл – бірінші сыныпты бітіріп, екіге аяқ басқан кезім. Дәл сол кез үйге кітап арқалап қуана кіргенім есімнен кетпейді. Тегін бергендей сезім болды бойымда. Кірген бетте парақтай бастадым. Ұмытқан жоқпын, орыс ертегілерін қазақша аударған жұқа кітап. Бүлдіршін қыздың қыстыгүні далада адасқаны, орманда үйін таба алмай қалғаны, сайдың арғы бетінен қасқырдың жолыққаны туралы баяндалады. Мен бұл сюжетті мәтіннен гөрі суретке қарап түсініп алғанмын.
Бірінші сыныпқа дейін кітап көрген емеспін. Ең алғаш әліппеден әріп үйреніп, бүкіл өміріме сәуле шашқан кітаппен қоштасқаннан кейін кітапханадан суреті көп ертегі жинақтарын таси бастадым. Алғашында анам мен таңдамай, талғамай әкеп алған кітаптарды он бес күн өткенде қайтадан өзі апаратын. Келе-келе, мен де қайта өткізуге машықтандым. Сөйлемдерді кіді- ріссіз оқи алғаныммен, оны түсінуге, таразылауға, мазмұндауға келгенде ақсап жатушы едік. Сол себептен де шығар, суреті бар кітаптар маған әлемдегі ең қызық та құнды қазына сияқты көрінетін.
Біз технологиядан жерімей өскен соңғы буын сияқтымыз. Өйткені, біздің балалық шақта ұялы телефон атымен болған жоқ. Компьютерді мектеп қабырғасынан ғана көрдік. Таңсық заттың қадірін кетірмейтін едік. Қолдан-қолға өтіп, аялап ұстайтынбыз. Велосипедті қос қолымыз майға малынып, қызыққаннан таңды-таңға ұрып күрделі жөндеуден өткізетінбіз. Бәрі күні кешегіндей есімде ғой. Велосипед тебу дүниенің рахаты еді. Мүдірмей меңгерген кезде тіпті ауыл-ауылды аралап, көше-көшеде ит біткенді соңымызда шулатып жүрдік.
Жетінші сыныпта қолыма Шерхан Мұртазаның «Қызыл жебе» романы тиді. Сонда Тұрардың әкесі Рысқұлдың түрмеге айдалатын әсерлі эпизоды бар. Арба үстінде ерекше күзетпен отырған асқар таудай арысты белгісіз Сібір даласына айдай жөнелгенде қаршадай Тұрардың жүрегі алып-ұшып, жалма-жан алдыға қарай ұмтылады. Сонда әке мен баланың арасын белбеу ғана бірнеше адымға дейін жалғап тұрады. Оқырман да осы сәтте үміт пен жоқтықтың арасында арпалысқа түседі. Жазушы да әке мен бала арасын жай ғана үзе салмай, үміт шоғын қайта үрлеп, екі араны баланың белбеуімен жалғап жібереді. Керемет емес пе? Бұл көрініс тұрмыс тауқыметін тартпаған, тағдыр сынына ұшырамаған адамға әбден түсініксіздеу болуы мүмкін. Шын мәнінде, «Қызыл жебенің» Рысқұл мен Тұрарды айыратын деталі оқырманды ғана емес, жазып отырған жазушының өзін де толқытқаны ақиқат. Өйткені, әкеден айырылғанның қандай екенін Тұрар да, Шерхан да, оқырман – мына мен де жақсы білетін едік.
«Кітап маған тақтан да қымбат», – деген Шекспирдің сөзі бар екен. Десе де, кітаптың орнын кино мен компьютер басыпты. Жастардың беталысына қарасақ, том-том кітап оқуға уақыттың жоқтығын желеу етіп, түрлі бұлтартпас себептерді айта қояды. Меніңше, мұның бәрі рухани дағдарыстың өтпелі кезеңі. Қазір жұртты таңдандыру мүмкін емес. Бүгін тосырқайды, ертең таңырқайды, бүрсүгүні теріс айналады. Біздің буынның балалығы қазіргі балдәурен шаққа мүлде ұқсамайды. Бесіктің тербелгеніне емес, ұялы телефонның шырылына уанатын сәби өсіп келеді.
Компьютер адамның құндылықтарын арзандатады. Кітап кемелдендіреді. Бұған күн өткен сайын көзіміз жетті. Бірақ біз жастарға кітап оқымайды деп кінә артқанымызбен, сол оқитын дүниелердің мазмұны мен сапасына назар аудардық па? Жоқ, олай жасағандар аз. Біз оқырманға ой салатын қандай кітапты ұсына алар едік дегенде тосылыңқырап қалатынымыз шындық. Сіз білесіз бе, кітап оқу – бұл бос уақыт өткізу емес, тұлға болып қалыптасу құралы. М. Горький минутына төрт мың сөз оқи алған. Ал Сталин күніне 400 бет кітап оқыған және оны ең дұрыс норма деп есептеген. Ғалым Томас Эдисон бірден 2-3 қатардан оқи алған, оның аса бір зейінмен оқи алғаны соншалық, ол тіпті мәтінді жаттап алып отырған. Ғалымдардың айтуынша, кітапты баяу оқуға қарағанда, жылдам оқу кезінде көз шаршамайды. Атақты француз жазушысы Оноре де Бальзак жарты сағаттың ішінде екі жүз беттік романды оқып шығатын болған. Наполеон кітапты минутына 2000 сөз жылдамдығымен оқыған.
Қуаныш ТҰНҒАТАР
