"МҰНДАЙ ЖАЛА ЖАБУ БАРЫП ТҰРҒАН ҰЯТСЫЗДЫҚ": ТӨБЕТ АСЫРАУШЫЛАРДЫҢ ЖАНАЙҚАЙЫ

Уақыты: 08.10.2020
Оқылды: 2896
Бөлім: ТҮПСАНА

Осы біз «Итің жаман десе, өкпелейтін қазақпыз» деп қоямыз. Иә, ол рас. Өкпешілміз. Содан соң – кешірімдіміз, қонақжаймыз, аңғалмыз. Қазір біз қандай ит ұстап отырмыз өзі? Ол кешегі көшпенді қазақтың өміріне үйренген қазақ төбеті ме, әлде басқа ма? Онда шаруамыз болмай қалған сияқты. Қазір әйтеуір ит болса болды деп асырайтындардың қатары көп.

***

Күллі ит тұқымының ішінде қасқырды төсімен соғып құлататын, дәлірек айтқанда қасқыр алатыны – қазақ төбеті екені белгілі. Ертедегі аңыз-әпсаналарда қазақ төбеті тек қасқыр ғана алумен шектелмеген. Тіпті, барысқа шауып, аюмен арпалысқаны айтылады. Көшпенділердің сахарадағы аңызға толы өмірі шындыққа негізделген.Оны мойындамайтындар да төбе көрсетті. Тіпті, сол қазақ төбетінің тұқымын жойып жібергісі келетіндер де бар сияқты.

Осыдан біраз уақыт бұрын әлеуметтік желіде «Ұзынағашта ит төбелестіріп, үй жануарын қорлап, өлтірді» деген ақпарат тараған еді. Жергілікті әкімдікке жан-жақтан хабарласқан журналистер мәселенің мән-жайын сұраған болатын. Журналистерге әкімдік тарапынан ит төбелестіруге рұқсат жоқ екенін, сондай-ақ, орын алған оқиғаны тексеріп, тиісті шара қолданылатынын жеткізген едік. Алайда бұл оқиғаны зерттей келе желіде таралған ақпараттың Ұзынағашта орын алмағаны, ол шындыққа жанаспайтыны белгілі болды.

Нақтырақ айтсақ, Ұзынағаштағы ит төбелестіру алаңы делінген орын иттердің қан-жоса болып төбелесетін алаңы емес. Ол қазақы төбеттерді тестілеп, тексеруге арналған бірлестік. Заңды түрде Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде тіркелген. «Тазы Төбет Бөрібасар» деп аталатын бірлестік – Ұлттық спорт түрлері федерациясы Республикалық қоғамдық бірлестігінің Алматы облыстық филиалы болып есептеледі.

«Тазы Төбет Бөрібасар» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Сәкен Танаев әлеуметтік желіге таралған ақпаратты жоққа шығарып, ол әлде бір сыртқы күштердің төбетшілерге жасаған қастандығы, көралмаушылығы деп түсіндірді. Заңды тіркелген бірлестіктің арнайы бекітілген ережесі бар екенін айтты.

Ереже мазмұны бойынша төбеттің жүректілігін тексеру сайысы 4 салмақ дәрежесінде өтеді: жеңіл салмақ – 54 келіге дейін; орташа салмақ – 54-60 гелі аралығында; ауыр салмақ – 60-66 келі аралығында; аса ауыр салмақ – 66 келіден жоғары.

Төбеттерді тестілеп тексеру кезінде оларды арнайы ветдәрігер қарайды. Төбеттердің жүректілігін тексеруде екі төбет бетпе-бет келген сәтте «үш рет үрген» төбет жеңіліс табады. Сондай-ақ, тісін ақситып көрсеткен жағдайда, құйрығын бұтына қысып тайсақтаса, 30 секундқа дейін қарсыласына ұмтылмаса жеңілген болып  есептеледі.

- Егер екі төбет сайысқанда біреуінің денесіне аздаған зақым келіп, қан көрінген жағдайда сайыс бірден тоқтатылады. Мұнда көрсетілгендей, төбеттер бір-бірін аяусыз талап, қансыратуға ешқашан жол берілмейді. Түсінікті тілмен айтқанда бұл сайыс – төбеттерді күрестіргенмен пара-пар. Сайыс алаңында үш төреші болады. Бас төреші, қапталдағы екі төреші және оператор. Олар бекітілген ереже бойынша төбеттердің жүректілігін тексеріп, жеңімпазды анықтайды. Өйткені, үй жануарларын қорлауға заңмен тыйым салынған. Біз оны жақсы білеміз, - дейді Сәкен Рахышбекұлы.

Алматы облысы аумағында қазақы төбет ұстайтын азаматтар арнайы келіп, желіде желдей ескен жалған ақпаратқа өз пікірлерін айтты. Ұзынағашта бас қосып, бұл мәселені талқыламақ болған төбетшілердің әңгімесін тыңдап қайттым.

Төбетшілерміз деп топтасқан азаматтардың арасында ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Әбдірахман Сейтжанов ағамыз да болды. Өздері туралы таралған жағымсыз ақпаратқа қынжылған Әбдірахман ағамыз былай деді:

– Ит төбелестіру заңсыз. Ал, төбетті тестілеп тексеру, содан кейін ғана оларды жұптастыру – оның тұқымын асылдандыру болып саналады. Желіге таралған ит төбелесінің бізге еш қатысы жоқ. Өйткені, ол жерде қазақы төбеттер емес, шетелдік Питбуль иті болған. Біз туралы жазып жүргендер неміс овчаркасы, питбультерьер, боксер, ротвейлер сияқты шетелдік иттерді асыраушылар екені белгілі. Біз өзіміздің ата-бабамыздан келе жатқан қазақы төбеттерімізді асылдандыруға барымызды салып жатқанда, бізге мұндай жала жабу барып тұрған ұятсыздық. Оларда өздерінің иттері қазақы төбеттің көлеңкесінде қалып кете ме деген қорқыныш пайда болса керек.

Біз төбеттерді бір орынға байлап ұстамаймыз. Қазақ төбетінің күтімі өзгеше. Оны тамақтандырудың өзі өте ұқыптылықты талап етеді. Біз төбеттерге арнайы қазан көтереміз. Оларға әр түрлі дәрумен береміз. Күнделікті екі мезгіл серуендетуі бар. Жаңа туған күшіктер бір ай аналық төбетті емгеннен кейін сиырдың сүтімен, ірімшікпен, жұмыртқамен тамақтанады. Тіпті, кейде өзіміздің ауызымыздан жырып, төбетке береміз. Сондай мәпелеп өсірген төбеттерді «өлгенше төбелестірді» деу ақылға сыймайды. Ауылда да төбеттер көп, бірақ олардың көбі үнемі байлаулы тұрады. Кейде тамағы берілмей қалады. Қазақ төбетінің ежелгі тұқымын қалпына келтіру үшін оларды тестілеп тексеріп барып жұптауымыз керек. 2000 жылдары қазақы төбеттің салмағы небәрі 62 келіден аспайтын еді. Қазір бізде 90 келі салмақтағы төбеттер бар. Біз кешегі бодандықтағы 70 жылда қазақ төбетін жоғалтып ала жаздадық. Тәуелсіздік алғаннан кейін жоғымызды түгендеп, ұлттық құндылықтарымызды қайта жаңғырттық. Осы дәрежеге жету үшін біз төбеттерді көршілес елдерден алдырдық. Мысалы, Қытай, Моңғолия жеріндегі Алтай қазақтарынан, сонау Түркиядағы қазақ қандастардан төбеттер алдырдық. Оларды тестілеп тексеріп, жұптап осындай таза қазақ төбетін қайта қалпына келтірдік. Ол әрине үлкен еңбекпен келген жетістік, - дейді Ә.Сейтжанов.

Мамандардың айтуынша, қазақ төбеттерінің бір қасиеті үйде жүргенде үйді қорғайды. Ал қақпадан сыртқа шыққан соң ол ешкімді қаппайды. Кезінде малшының балалары төбетпен ойнап, тіпті, үстіне мініп те алатын еді. Төбет оған мың етпейді. Жалпы, қазақтың меншігіндегі жылқысы да, төбеті де және қазақтың өзі де малдың соңынан күні бойы жүре алады. Өйткені, малды ит-құстан қорғау оның қанында бар қасиет. Мықты төбеттер жайлауда үйден 3-4 шақырым жерде үріп жүреді. Егер оның үрген дауысы үйге жақындаса, онда қасқырдың арланы келе жатқанының белгісі. Соған қарай малшы да қамданған. Төбет - ол біздің ата-бабамыздан қалған байлығымыз.

- Қазақта ежелден келе жатқан екі ит бар. Бірі төбет, екіншісі құмай тазы. Мен өзім он шақты төбет ұстап отырмын. Қазақ төбеті ешқашан малға шаппайды, адам қаппайды. Бөтен адам келсе үріп дыбыс береді. Ал, адам мен малға шабатын иттер шатысқан иттер. Әр қазақтың үйінде бір төбет болу керек, - дейді төбет асыраушы Қуандық Мұсаев.

Ал ветдәрігер Нұрсұлтан Туғанбаев:

- Мен осы қазақ төбетін асылдандырып жүрген ағаларымның қасында ветдәрігер болып жүргеніме 9 жылдан асты. Бұл кісілер әрбір төбеттің көңіл-күйіне де аса қатты мән береді. Егер төбеттің немесе күшіктерінің мазасы болмай тұрса, маған қоңырау шалып, қандай әрекет жасау керектігін сұрайды. Жалпы, иттердің арасында да неше түрлі ауру бар. Мен сол аурулардың алдын алып немесе емдеп келемін. Ережеге сай төбеттің жүректілігін тексеру кезінде зақым алып қалса, дер кезінде емдейміз. Төбетшілер жиі кездесіп, бір-бірімен тәжірибе алмасып тұрады, - деп түсіндірді.

***

Төбетшілермен болған әңгімеміз осылай өрбіді. Олардың ортақ мақсаты – қазақ төбетінің тұқымын асылдандырып, әлем жұртына таныту, сонымен қатар, «Жүректілігін тексеру» сайысын еліміздің ұлттық спорттық ойындарына ресми түрде кіргізу. Иә, шынында қазақ төбетінің жеке қасиеттеріне зер салсаңыз, оның текті екеніне иланасыз. 1940 жылғы санақ бойынша Қазақстанда 19 мыңдай төбет болған екен. Ал, қазір небәрі 1000-ның айналасында ғана қалған. Яғни, қазақ төбетінің саны бірнеше есеге азайып кеткен. Бірақ мен әңгімелескен төбетшілердің қатары көбейсе, жеті қазынамыздың тұқымы жойылуы мүмкін емес. Барымызды бағалайық, ағайын! «Ертең қымыздың иесі біз едік» дегендей, «төбет біздікі» деушілер шықпасына кім кепіл?!

Бақтияр АЙТАЛЫ

Жамбыл ауданы

Алматы облысы