Халќымыздың біртуар перзенті, әйгілі ұста Дәркембай Шоќпарұлының туѓанына 70 жыл. Хас шебердің ұлттыќ ќолөнеріміздің ќайта жаңѓыруына ќосќан Ұлесі өте зор. Оның асыл мұрасы – ұлтымыздың ұлы ќазынасына ќосылды. Дара таланттың шекпенінен шыќќан шәкірттері де аз емес. Олар ұстазы салып кеткен сара жолды абыроймен жалѓастырып келеді. Осы орайда Аќши ауылындаѓы Дәркембай аѓаның мұражайына бас сұѓып, атаќты ұстаның ұлы, ізбасары Дәулет Шоќпаровпен сұхбаттасќан едік.
Ұста Дәркембай атындаѓы облыстыќ ќолөнер мұражайының директоры
Дәулет Шоќпаров:
– Дәркембай аѓаның ұлттыќ ќолөнерге ќызыѓуы ќалай басталды және мұндай ерекшеліктер сіздердің әулетке ќалай дарыды деп ойлайсыз? Әңгімеміздің әлќиссасын осыдан бастасаќ.
– Біздің әулет – ұсталар әулеті. Бұл өнер баласына және немерелеріне Шоќпар атамыздан дарыѓан. Атам Жетісу өңіріне аты шыќќан әйгілі ұста-зергер болыпты. Ол жайында ауылдаѓы үлкен кісілер әлі күнге дейін тамсанып айтып отырады.
Сол ќасиет баласына, яѓни, менің әкеме де ќонды. Кішкентай кезінен бастап-аќ әкесінің ќасынан бір елі ќалмай жүріп, ќолөнердің ќыры мен сырына ќаныѓып өседі. Көп нәрсені көкейіне түйеді.
өкінішке ќарай, әкем 13 жасќа толѓанда Шоќпар атамыз дүниеден озады. Бұл ќаза енді-енді есейіп келе жатќан әкеме ќатты батады. Сондай ќиын шаќтарда атамның туѓан бауыры Ахмет көкеміз Дәркембайѓа пана болып, өз ќамќорлыѓына алыпты. Ахмет атам да өнерге ден ќойѓан адам. Аѓасының көмекшісі бола жүріп, ұсталыќ кәсіпті бір кісідей меңгерген.
өмір осылай жалѓасады. Мектепті ойдаѓыдай бітірген әкем Алматыдаѓы Гоголь атындаѓы көркемсурет училищесіне ќұжаттарын тапсырады. Жолы болып, кітап безендіруші мамандыѓына оќуѓа ќабылданады. өйткені ол кезде ќолөнер бұйымдарын жасауѓа үйрететін бөлім мұнда атымен болмаѓан. Ќолөнершілер бөлімі кейін ѓана ашылды. Ќалай десек те, ќолөнердің негізі – сурет. Мыќты ұста болу үшін кәсіби суретшілік өнерді игеру керек. Әкемнің осы оќу орнын таңдаѓаны сондыќтан еді.
Екінші курсты тамамдаѓан кезде әскер ќатарына шаќырту келеді. Сөйтіп, Ресейдің Пермь ќаласында әскери борышын өтейді. Ол жерде де әкемнің өнеріне командирлері тәнті болады. Жазу-сызу сияќты суретшілік жұмыстарды жауынгер Дәркембай Шоќпарұлына тапсыратын көрінеді. Сонымен ќатар, спорт жаѓынан да алда жүрген. Әсіресе, 100 метр ќашыќтыќта жүгіруден оѓан ешкім ілесе алмаѓан. Бәрін де шаң ќаптырып кетеді екен. Міне, осындай ерекшеліктері үшін оны сарбаздар ѓана емес, сардарлар да ерекше ќадірлепті. Оѓан дәлел ретінде мына бір оќиѓаны айтайын. Анасы ќайтыс болды деген суыт хабар жетеді. Сол кезде әскери борышының аяќталуына екі-үш ай ќалѓан әкемді командирі мерзімінен бұрын босатып, біржолата үйіне ќайтарады. Бұл – кез-келгенге көрсетілмейтін ќұрмет.
– Әкеңізге тәлімгер болѓан, ұстаз болѓан адамдар кімдер еді? Олар туралы ќандай ілтипатпен әңгімелеуші еді?
– Елге оралѓан соң, әкем оќуын ќайта жалѓастырады. Екі жыл дегенің аттай зулап өте шыѓады. Диплом ќорѓайтын сәт те жаќындай түседі. Бір күні училищенің директоры Ахрап Жұбановќа кіріп, көкейінде жүрген ойын ортаѓа салады. «Мен дипломдыќ жұмысымды ќазаќтың ќолөнер бұйымдарынан ќорѓасам деймін. Осы арќылы ұмыт бола бастаѓан ұлттыќ өнерді ќайта жаңѓыртќым келеді», – деген ниетін білдіреді. Әкемнен мұндай сөзді күтпеген директор оны ќұшаѓына алып, ерекше риза болады. Жүрегі ұлтым деп соѓып тұрѓан дарынды шәкіртіне аќжол тілейді. «Бәріне өзім жауап берем, ісің сәтті болсын» деп шыѓарып салады. Ќуанышы ќойнына сыймаѓан әкем, үйіне келе салып дереу іске кіріседі. Нәтижесінде ќымыз ќұюѓа арналѓан ыдыстар топтамасын жасап шыѓарады. Оны жай жасап ќана ќоймайды. Жұмыс үдерісіндегі барлыќ технологияны сараптайды. Бірін де ќалдырмай ќаѓаз бетіне тәптіштеп түсіреді. Сөйтіп, ол кісі училище тарихында ұлттыќ ќолөнер бұйымдарынан диплом жұмысын ќорѓаѓан тұңѓыш студент атанады.
Ќолына диплом алѓан соң, отбасын ќұрады. өзімен бала кезінен бір сыныпта оќыѓан Балжан атты ќызѓа, менің анама үйленеді. Алѓашќы еңбек жолын Алматыдаѓы «Ќазреставрация» мекемесінде суретшілік ќызметтен бастайды. Бұл мекеме тікелей Мәдениет министрлігіне ќараѓан екен. Ал ол кезде осы саланы өзбекәлі Жәнібеков басќарѓан. Ол кісі әкемнің өнерін айрыќша баѓалап, болашаѓынан зор үміт күткен. Сондыќтан, оѓан еліміздің түкпір-түкпірінде тұратын ќолөнершілердің еңбектерін жинауды тапсырады. ұлттыќ музыкалыќ аспаптар мұражайын ашу өзбекәлі аѓамыздың арманы болыпты.
Осы жолда әкем көп тер төгеді. Жер-жерді аралайды. Неше алуан ұсталармен әңгімелеседі. Олардың жұмысымен танысады. Әр аймаќтаѓы хас шеберлердің жасаѓан бұйымдарын өз шеберханасына әкеліп, оны ќайта өңдеп, онда ќолданылатын технологияны ќаѓазѓа түсіреді.
Баспасөз беттеріне ұлттыќ ќолөнер бұйымдарының жасалу шеберлігі жайында маќалалар жазады. Соның бәрі кейін жинаќтала келе бір-бір оќулыќтарѓа айналады. Мұнымен ќатар, әкем режиссер Нұрлан Ахтановпен бірге «Зергерлер», «Шебердің оралуы» атты деректі фильмдер түсіруге атсалысќан.
«Талантты талант таниды» деген сөз рас ќой. Міне, осындай Алаштың айтулы азаматтары әкемнің шабытын оятып, оның тұлѓа болып ќалыптасуына өз үлестерін ќоса білген. Ол кісілерді үнемі саѓынышпен еске алып отырушы еді.
– Дәркембай аѓа өз бойына терең танымдарды дарытќан бірегей тұлѓа. Мол тәжірибеге, мол білімге ие болды. Табиѓи дарыны мен ізденуін өте сәтті үйлестірді. Артына асыл мұра ќалдыруымен ќатар, талантты ізбасарлар дайындаѓан ұстаз. Осы тұрѓыдан алѓанда әкеңіз туралы не айтар едіңіз?
– Дұрыс айтасыз, ол кісі ұлттың ќолөнерін ѓылыми тұрѓыда зерттеген тұңѓыш ќазаќ десем ќателеспейтін шыѓармын. Ѓылыми еңбектері танымдыќ кітаптарѓа айналды. Бүгінгі таңда ол еңбектерін өнертанушылар ќажетіне жаратуда.
«Шәкіртсіз ұстаз – тұл» деген терең маѓыналы тіркес бар. өнер үзілмеуі керек. Оны ары ќарай жалѓастырып әкететін – талантты ізбасарлар. Әйтпесе, өнер өшеді.
Әкем саналы ѓұмырының көбін шәкірт тәрбиелеуге арнады. Абай атындаѓы педагогикалыќ университетте, Темірбек Жүргенов атындаѓы өнер академиясында, өзі алѓаш білім алѓан училищеде дәріс оќып, ұлттыќ ќолөнеріміздің ќыр-сырын жас ұрпаќтың бойына сіңіруден жалыќќан жоќ.
Ол кісі шәкірт тәрбиелегенде, оның ұлтына, руына ешќашан мән берген емес. Талантына ќарады. өздері ќызыѓып, іздеп келген жастардың бетін ќайтармайтын. Абылайхан Асылбайұлы деген шәкірті болды. Сол азамат бес жыл бойы әкемнің ќасында жүріп, ұсталыќ өнерге ден ќойды. Ќазір ол кісі елімізге белгілі ќолөнер шебері.
1987 жылы Алматыда әкем бір топ шәкірттерімен «Мирас» атты шыѓармашылыќ бірлестік ќұрды. Ќаланың жоѓары жаѓындаѓы «Ќазселденќорѓау» мекемесінің ќаңырап ќалѓан үйлерін «Шеберлер ауылына» айналдырды. Елдегі барлыќ ұсталарды сол жерге жинап, әрќайсысына жеке шеберхана жасап берді. 70-80-ге жуыќ ұста-зергер сонда ќызмет етті. Аптаның әр сәрсенбісінде көркемдік кеңес өтетін. үлкен мекемелерден тапсырыстар жиі-жиі түсіп жататын. Он жылѓа жуыќ бұл бірлестік дүркіреп тұрды. Әкемнің осындай еңбектерінің бәріне мен өзім куә болдым.
Бүгінгі таңда елімізге белгілі ќолөнер шеберлерінің ќайсыбірін алсаңыз да, оларды әкемнің шекпенінен шыќќандар деп маќтанышпен айта аламын. өйткені, ол менің ѓана әкем емес, барша ұсталардың әкесіне айналѓан тұлѓа.
– Дәркембай аѓаның жұмыстаѓы мінезі ќатал ма, әлде жұмсаќ па? Іс үйрету әдістері ќалай еді? Есіңізде ќалѓан ќызыќты оќиѓалар бар ма? Сізге, жолын ќуѓан баласына, ќандай үміт артты?
– Әрине, есімде. өйткені ес білгеннен әкемнің шеберханасында шыңдалып өстім. Ондаѓы істелінетін жұмыстардың барлыѓын көзім көрді.
Мен жеті жасыма дейін ауылда, наѓашы атам мен әжемнің ќолында болдым. Мектепке баратын жылы әкем мені ќалаѓа алып кетті. Алматыдаѓы №12 мектеп-интернатында оќыдым. Бірінші сыныптан бастап ұсталыќ өмірге араласа бастадым.
Ол кісі маѓан өте ќатал ќарады. Талапшыл болатын. Алѓаш рет шеберханасына апарып, ондаѓы жұмыс істейтін әр ќұрал-жабдыќтың өз орны бар екенін түсіндірді. ұќыптылыќќа үйретті.
Сабаќтан шыѓып үйге келгенде үстелдің үстінде ќаѓаз жататын. Онда сол күні істейтін тапсырмаларым жазылып тұрады. Оларды міндетті түрде орындауың керек. Әрине, ол кезде ойын баласымын. Кейде ішің пысып балалармен бірге доп ќуып кететінің бар. Сондайда әлгі тапсырмалардың бір-екеуі ќалып ќояды. Кешќұрым үйге оралѓан әкем ќаѓазына ќарайды. Ќалыс ќалдырѓан жұмыстарымды ұйќыдан тұрѓызып алып орындататын.
Ќазір ойлап ќарасам, әкем мені үлкен тәрбиелік мектептен өткізген екен. Осы әдетімді әлі күнге дейін тастамаймын. Ќайда барсам да, алдымен бір күнгі істейтін жұмысымды ќаѓазѓа түртіп аламын. Одан ұтпасам, ұтылѓан емеспін.
– өнер адамдарымен, аќын-жазушылармен араласќан сәттері көп болѓан шыѓар. Соның бір-екі мысалына тоќтала кетсеңіз. Олардың ортаќ ойы, өзекті пікірлері ќалай тоѓысушы еді?
– 1982 жылы Алматыдаѓы Жазушылар одаѓында әкем өзінің жеке көрмесін ұйымдастырды. Жаңылмасам, ол екі айѓа жуыќ уаќытќа созылды. Ол кезде мен бастауыш сынып оќушысымын. Мектептен шыѓып, дереу көрмеге ќарай жол тартам. Кеш батќанша сонда жүрем. Сабаѓымды да сонда оќимын. Теледидардан ѓана тамашалайтын атаќты актерлар мен әншілерді сол жерден көріп риза болатынмын. Олардың бәрі ондаѓы арнайы тілек кітапшасына өз пікірлерін жазып кетіп жататын. Сол кітап ќазір мұражайда. Әкеме деген алѓыс сөздерінің есімде ќалѓандарының бір-екеуін айта кетейін. Ќазаќтың белгілі жазушысы, этнограф, ѓалым Аќселеу Сейдімбековтің «Мен наѓыз өнерге адам атаулының неге табынатынын жаңа түсіндім. Ол үшін Дәркембай бауырым, сенің алтын саусаѓың мен ќанатты ќиялыңа мың алѓыс!», ќарымды ќаламгер Оралхан Бөкейдің «ұлттыќ ќолөнеріміздің ұмытылып бара жатќан үлгілерін ќайта жаңѓыртып, ќайта тірілтіп, бүгінгі жас ұрпаќќа ќайтарып бергенің үшін шын ниетпен алѓысымды айтамын!» деген сияќты игі тілектері жазылѓан.
Біздің үй – шыѓармашылыќ үйі іспетті болатын. Күндіз-түні адам арылмайды. Жәнібек Кәрменов, Ќадыр Мырза Әлі, Шерхан Мұртаза, Мұзафар Әлімбай, жоѓарыда айтќан Аќселеу аѓамыз, таѓы басќалары ќазаќтың ќолөнері туралы пікірталас тудырып жататын. Әкем өзі жасаѓан бір бұйымды ортаѓа ќояды. Ќалѓандары оның шыѓу тарихын, ол туралы аңыз-әңгімелерді, жыр-дастандарды таң атќанша сөз ететін.
– Әкеңіз тілге шешен, ділмар кісі болѓан дейді. Әзіл-оспаќтары ойлы, өткір және әдемі. Сол жайында айта кетсеңіз.
– Иә, ол кісінің табан астында тауып айтатын суырыпсалмалыќ ќасиеті бар. Әсіресе, әзіл-ќалжыңды әдемі әрі орнымен айтатын.
Әкем әдебиет пен тарихты ќұмартып оќитын. Соның әсері шыѓар өз ойын өлең арќылы ќаѓазѓа түсіретін. Сондай-аќ, кино әлеміне араласќан сәттері де аз емес. Асанәлі Әшімов аѓамыз түсірген «Ќозы Көрпеш – Баян сұлу» кинофильміне этнография жаѓынан кеңес берді. Сол кинодаѓы шаѓын эпизодта сарбаздардың бірін сомдайды. «Сұлтан Бейбарыс» фильміне Бейбарыстың рөліне түсу үшін кастингке шаќырылыпты. Міне, әкем осындай «сегіз ќырлы, бір сырлы» адам болѓан. Әкемнің мына бір ќайырымды ісі оның үлкен жүректі азамат екенін көрсетеді. Кішкентайынан жетім ќалѓан орыс ұлтының аѓайынды екі баласын өз бауырына басады. Бізді ќалай көрсе, оларѓа да дәл сондай ќамќорлыќ танытты. Оќытты, тоќытты. Ќазір Лена мен Андрей бір-бір маман иесіне айналды. Лена – дизайнер, ал Андрей – зергер. Отбасылыќ мерекелерде бәріміздің басымыз ќосылып, ќауќылдасып ќаламыз. Олардың түрі орысќа ұќсаѓанмен, жан дүниесі наѓыз ќазаќ.
– өзіңіз білесіз, ќолөнер сан салаѓа жіктеледі. Темірден, теріден, аѓаштан жасалатын бұйымдар болады. Дәркембай аѓа осының үшеуін де меңгерген секілді. Соның басты сыры неде?
– Мен жұмыс бабымен шет елдердегі ќолөнер фестивалінде, көрмесінде жиі болдым. Мұндай сапарлар танымыңды байытады. өрісіңді кеңейтеді. Мол тәжірибе жинаќтап ќайтасың.
Бір нәрсеге таңѓаламын. Ол – ќазаќтың бай ќолөнері. Оның жан-жаќтылыѓы. Сіз жоѓарыда айтќан дүниелердің бәрі біздің ата-бабамыз тұтынѓан бұйымдардан табылады. Мәселен, бір ѓана ер-тұрманды алайыќшы. Оның сүйегі аѓаштан жасалады. Жүген, ќұйысќан, өмілдірік сияќты бөлшектеріне тері ќолданады. Ал ауыздыќ, үзеңгі таѓы басќа әшекейлерге темір пайдаланады. Сондыќтан, ќазаќ ұсталары осылардың бәрін меңгеруге тура келген. Соѓан сай ќолөнеріміз де жаңарып, жаңѓырып отырѓан. өнер жолын ұрпаѓына аманаттаѓан бабаларымызѓа ќұрметпен басыңды иесің.
– Сіз әке жолын жалѓастырѓан ұрпаќсыз. Әрі мұражайдың директорысыз. өзіңіз жайлы, мұражай туралы кеңінен толѓап айта кетсеңіз.
– Мұражай ашу – әкемнің арманы еді. Осы жолда ол аянып ќалѓан жоќ. Бар күшін салды. Аќши ауылындаѓы бұрынѓы жүзім шаруашылыѓының ќаңќасы ѓана ќалѓан ѓимаратын өз ќаражатына сатып алды. Алайда, оѓан күрделі жөндеу үшін ќыруар аќша керек болды. Сөйтіп жүргенде ауыр науќасќа ұшырады. Көп ұзамай бұл дүниемен ќош айтысып кете барды. «Ќайтсең де осы мұражайды аш, балам. Саѓан сенемін» деген әке аманаты әлі ќұлаѓымның түбінде жаңѓырады.
Әкеміздің ќырќын беріп жатќанда, отбасымызѓа көңіл айту үшін сол кездегі облыс әкімі Серік үмбетов арнайы келді. өнерге жанашыр болып жүрген аѓамызѓа әке аманатын жеткіздім. Айтќан тілегімді жерге тастамады. Мұражай облыстыќ мәдениет басќармасына өтіп, күрделі жөндеуге бюджеттен ќомаќты ќаражат бөлінді. үш жылдың ішінде мұражай келушілерге өз есігін айќара ашты.
Мұражай жанынан шеберхана салдыќ. Ќазір ќол астымда Ринат, Мәди және Бекболат дейтін шәкірттеріммен жұмыс жасап жатырмын. Мәди аѓаш бұйымдарын жасаудың шеберіне айналды. Бекболат болса зергер. Ол өзі де шәкірт тәрбиелейтін дережеге жетті. Ал, Ринат тері бұйымдарын жасауда алдына жан салмайды.
Мұражайда 2437 жәдігер бар. Олардың барлыѓы да үнсіз сөйлеп тұр. Мұнда келушілер легі азайып көрген жоќ. Әке жолын жалѓастыру – басты парызым.
Дәркембай Шоќпарұлы тек біздің әулеттің ѓана әкесі емес, ол күллі ќазаќ халќының перзентіне айналды. Биыл ел Тәуелсіздігіне 25 жыл. Ол кісінің егемендікті ныѓайтуѓа ќосќан үлесі өлшеусіз. Оның асыл мұрасы – халыќтың ортаќ ќазынасы. Сондыќтан, Дәркембай Шоќпарұлына көрсетілген ќұрмет – ќазаќтың ќолөнеріне көрсетілген ќұрмет. Осыны ешќашан естен шыѓарып алмасаќ екен деймін. Себебі, таланттың тойы – халыќтың тойы!
– Әңгімеңізге рахмет!
Болат МӘЖИТ