ТІЛ

Бірінші – ана тілін үйрету керек әр ұрпаққа. Ал, ана тілін білмеген ұрпақ әдебиетінен, мәдениетінен де мақұрым қалады. Сөйтіп, тамырынан ажырайды. «Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тілі. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады», – деген екен Ахмет Байтұрсынұлы. Демек, ана тілін үйретуді мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнімен ғана шектеп қоймау қажет.

Қазақ тілінің қадір-қасиетін, құдіретін түсінген бала ғана ұлтының шын жанашыры болмақ. Ал, ол үшін партадағы өскелеңге арнайы уақыт бөліп мақал-мәтелдер, жыр-дастандарды жаттатып, ақын-жазушылардың шығармаларын оқытып, талдау ләзім. Байқайтын болсақ, батырлар жырын жаттау арқылы бала бойында тіліне деген құрметпен қатар патриоттық сезім де өздігінен дами бермек. Ашығында, ауыз әдебиетінің ең үлкен саласының бірі ретінде батырлар жырын педагогика ғылымында зерттесе, зерделесе, патриоттық тәрбиенің түпқазығы осында жатыр. Белгілі әдебиетші-ғалым Ә.Қоңыратбаев: «Халық санасымен жасалған «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Қамбар батыр», «Ер Тарғын» сияқты батырлар жырында ел тәуелсіздігін сыртқы жаулардан қорғау сарыны үстем», - деген.

Айталық, «Ер Тарғын» жырындағы Тарғын бір рудың емес, барша жұрттың батыры ретінде ерекшеленеді. Ол басқыншы жаудан елін қорғайды,сол елдің бүтіндігі мен бірлігін сақтауға қызмет етеді. Оны Тарғынның өзі былайша айтқан:

«Еділдің ар жағында

Атаңа нәлет қалмақтың,

Сыңсып жатқан малы үшін -

Аттанбадым олжа үшін,

Аттанғанмын дұшпанға

Ата-бабам ежелден

Ескі кегі бар үшін!»

Бұдан Тарғынның дүние-мүлікке қызықпайтын, ел намысын жоғары, бірлік пен ынтымақ туын биік ұстайтын адал азамат екендігі көрінген.

Эпостық жырлардың қай-қайсысында да бірінші кезекте негізгі қаһарманның күш-қайраты, ептілігі, шабандоздық, мергендік, қылыштасу, күресу сияқты қасиеттері дәріптеле бейнеленеді. Демек, қазақ тілінің тұла бойында қазақ ұлтының қадір-қасиеті жатыр. Ал оны жас буынға ұғындыру – елдік мақсат.

АТАТЕК

Идеология – көзге көрінбейтін, адамның ой-санасымен жүргізілетін ұзақмерзімді процесс. Оның нәтижесі бір күнде немесе бір айда белгі бермейді. Жылдар жылжыған сайын жемісін көрсететін еңбек. Әр күні адамның ойлау қабілетін дамытып, елін, жерін сүюге, шынайы патриот болуға, болмысымен адал еңбекке баулу – ұзақ кезеңдерді қажет етеді. Бұл үшін мемлекет тарапынан бар жағдай жасалуда. Жаратқанға сансыз шүкір, өз шекарамыз бар, Туымыз көкте желбіреп, Әнұранымыз әр таңда айтылып жатыр. Экономикамыз да еселеніп, ел қоржыны қоңды.

Ақиқатында, азаттық бiзге жаңа жолымызды, соны соқпағымызды табуға зор мүмкiндiк берді. Демек, тарихқа тағзым жасау, елдікті құрметтеу, тәуелсіздікті одан әрі нығайту – бәрімізге артылған үлкен міндет, бүгінгі ұрпақтың перзенттік парызы. Ендігі мақсат – осы елімізге, ұлан-асыр жерімізге ие болу.

Қазақтың рухани дамуының алтын діңгегі болған ұлы тұлғаларымыздан ұрпақ қалды ма? Бұл мәселе бәрімізді алаңдатары сөзсіз және бұл сауалға жауап беруден қиналамыз. Иә, ұлы адамның тұқымын құрту үшін ұлы даламызда қаншама солақай саясат жүргізілді?! Патшалық Ресей қыспаққа алды, репрессияға ұшыратты, атом қаруын жарды. Мұның бәрі қазақтың қаймақтарын қағып алудың қағидаты еді. Тұлғалардан қалған ұрпақтың көбі қазақша дұрыс білмейді, осылайша, өз тамырымызды ұмыттық.

Олқылықтың орнын қалай толтырмақпыз? Ең бірінші, тамырымызды тереңге жіберуіміз міндет. Өйткені, сыртымыз жылтырағанмен, тамырымыз құрттаса, үп еткен желге төтеп бере алмасымыз анық. Біз тұрғызып жатқан қазіргі қоғамымызда құлаған бәйтеректер қаншама?! Президенттен кейінгі ең үлкен қызмет саналған Премьер-Министрлер, талайдың арманы болған министрлер, жарты Құдай саналатын әкімдер замана сілкінісінен сұлап жатыр. Бұлардың әрбірі бір бәйтерек емей немене? Мұның бәрі тамырдан ажырағаннан деп білеміз.

Тамыр дегеніміз не? Ол – ататек. Қазір бәріміз баланы қалай тәрбиелейміз? Бірінші – оқы, білім ал, екінші денсаулығың мықты болсын деп спорт секцияларына береміз. Үшінші – өнерлі бол деп үйірмелерге жаздырамыз. Әрине, заманына қарай тіл меңгеруіне мүмкіндік туғызамыз. Дұрыс. Алайда тамырынан ажыраған ұрпақ жасанды жол іздейді, яғни, басқа жақтан нәр алады. Олай болмау үшін ең бірінші балаға ататегін үйрету керек. Ол жеті атаны ғана жаттап ал деген сөз емес. Олар қандай адам болды, еліне, жеріне қандай еңбегі сіңді? Ұрпағына не қалдырды? Қандай жақсы істері, қасиеттері бар? Олар тек ас ішіп, аяқ босатқан адам ба? Қысқасы, жеті атаңның жүріп өткен жолын таны деген сөз бұл. Бүгінгі жас буынға осы бағытта саналы тәрбие беру маңызды.

ДӘСТҮР

Үшінші – салт-дәстүрді сақтау. Оған мысал десеңіз айтайын, жапон елі қазір ең үздік дамыған мемлекет. Ал барып көрсеңіз, баяғыша татамиде жатады, алтын қасық берсеңіз де, ағаш таяқшаларымен ас ішеді. Яғни, бабаларының салт-дәстүрін әлі күнге жалғап келеді. Шындығында, Ғабиден Мұстафин айтқандай, қазақ дәстүрі тек ата-ананы ғана емес, жалпы адамды сыйлауға баулиды. Құлқынның емес, ұлтының құлы болуға үндейді. Бауыржан Момышұлы да айтпады ма: «Халықтың ізгі дәстүрі – біздің ең асыл мұрамыз. Нағыз жауынгерлерді тәрбиелеуде дәстүрдің алатын орны зор», - деп?! Демек, асыл мұраны жаңғырту – ұлы іс. Ұлы іс жолына жұмылуда мектептің алар орны айрықша.

Ұстаз болған соң, алдыңнан түрлі шәкірт өтеді. Дәл осы салт-дәстүр, әдет-ғұрып, қазақ мәдениеті тақырыптарында ой қозғағанда оқушылардың үнсіз қалатыны қынжылтады.

Шыны керек, дәстүрді былай қойғанның өзінде мәдениетіміз – термені тыңдаудан қалдық. Онда айтылып жатқан мысал, сөздің құдіреті естір құлаққа кірмек түгілі, жетпей, жолда қалуда. Тіпті, күйдің тілін түсінетін де қазақ аз қазіргі қоғамда. Оны тек дыңғырлаған домбыра деп қана түйсінетін мүшкіл күйге түстік. Қос ішектен шыққан күй құдіретінің бір көрінісі «Бозінген» күйінің шығу тарихының бір нұсқасында: «Күйші домбырасын күйлеп, ағызып тарта жөнеледі. Күйге құлақ салған бозінген иіп қоя береді», - деп келтіреді. Баршамызға аян – «Ақсақ құлан». Күйдің тілін түсінген хан шарасыздықтан домбыраның шанағына қорғасын құйғызады емес пе?!

Міне, біз тиекке тіл бітірген, Алаш десе атқа қонған, ақсақал сөзі – талай тентекке ноқта болған тегі мықты, тамырлы ұлттың ұрпағымыз. Осынау қасиеттерді жаңа қырынан жаңғыртып, бүлдіршіндер санасына сіңіру – бүгінгі күннің басты талабы деп білемін.

ШЕШЕНДІК

Қазіргі қоғамда мінберге шыққан ел ағаларының ежіктеп, тілін бұрап жатып, әйтеуір, қағаздан бірдеңе оқитынына көз де, құлақ та үйреніп қалды. Алысқа бармай-ақ, халықтың қалаулысы деген депутаттарымыздың берген анттарын көріп, қос сөзді қиыстыра алмағандарына қапа болдық. Бұған қоғам дүр сілкінді. Тіпті, бейбіт митингтерде көпшіліктің мұңын тыңдап, келісті сөздерімен қиып түсер ой айтқан қай шенді бар?

Қазақ қашан да түйін сөзге тоқтаған халық. Байтақ дала төсінде жан сезімін жырмен ағытқан, қылпылдап тұрған қылыштан қынбаса да, жүйелі сөзге жүгінген ұлт. Шамырқанса – көңіл көгі найзағайдай шатырлап, тебіренсе – телегей теңіздей буырқанып, ақ жаңбырдай ақтарылып халықты өрлікке, елдікке, ерлікке, бірлікке шешендік қасиетімен үндеген бабалар ұрпағымыз. Бұған қазыналы қарт тарих куә. Демек, көнені көгендей көзден өткізе отырып, жаңамен сабақтастыру, жалғастыру да – ұрпақ парызы.

Өзім ұстаздық ететін Еңбекшіқазақ ауданындағы Рахат №1 орта мектебінде жыл басынан бері «Жігерлі жастар» дебат клубын ұйымдастырып, 9-10 сынып оқушыларымен шешендік өнердің шымылдығын түрдік. О баста сасқалақтап, сөзі мен ойы қабыспаған оқушылар ашық алаңда қымсынды. Дегенмен, тыңғылықты дайындық, ізденістің нәтижесінде бірнеше дебат ойындарынан кейін оқушылардың көзінде – от, сөзінде – сенімділік, ойында – жинақылық пайда болғанын көрдік. Көрдік те қуандық. Ойын ашық әрі ұтымды, жалтақтамай, өз сөзімен жеткізе алатын алғашқы қарлығаштарымыз пайда болды. Сөздеріне ұлылардың ұлағатын, мақал-мәтелдерді қосып, шешен сөйлеу ұнаған жастарымыздың қатары бүгінде көбейіп келеді. Десек те, масаттанып отыруға жол жоқ. Бұл мыңнан бірі ғана. Алда от ауызды, орақ тілді, ұтқыр шешім, тапқыр ой айтатын ұрпақ тәрбиелеу міндеті тұр.

P/S: Түмен ойдың түйіні: ұлт болып құндылықтар жүйесін қалпына келтіруіміз қажет. Рухани жаңғырудың мақсаты да осы! Ана тілімен сусындаған, ататегі – тамырынан нәр алып, ұлттық мүддені қара басының қамынан биік қойған, салт-дәстүрін санасына сіңіріп, шешен де көсем сөйлей алатын интеллект ұрпақ – жаңа Қазақстанның жарқын бейнесі болуы тиіс. Осы ретте өзім тәлім беретін 5-сынып оқушыларымен «Руханият» жобасын ұсынып, жүргізуді бастадым. Жоғарыда ұсынған төрт бағыт негізінде тақырыптық жоспар әзірленді. Осылай ел Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы атаған әділетті һәм адал ұрпақ тәрбиелеуді өзімнен бастағым келеді. Әлбетте бұл, «Мәңгілік ел» болу жолындағы мемлекетімізге жас ұстаз ретінде қосқан тамшыдай ғана үлесім һәм міндетім деп білемін. Мен алыптарымыздан арыстай ұл туатынына, ол ататегін қуып, елдің, жердің қамын ойлайтынына бек сенемін. Қазақ елі тұқымын жоғалтпай, ұрпағын жалғайды! Ал оған жол ашу, бүгінгі партада отырған ұрпақ тәрбиесінен басталады.