Егемендігіміздің алғашқы күндерінен бастап тәуелсіз сот құру демократиялық, құқықтық мемлекет орнатуды мақсат еткен еліміздің басты бағыты ретінде белгіленіп, сот-құқықтық жүйе түбегейлі жетілдірілді. Атап айтқанда, соттар мен судьялардың мәртебесі айқындалып, сот құрылысы мен сот ісін жүргізудің тиімді тәсілдері анықталды. Судьялардың әлеуметтік жағдайы, соттардың материалдық-техникалық базасы жақсарды.
Сот жүйесі – азаматтардың құқығы мен бостандығы сақталуының, қоғамдағы тұрақтылық пен дамуды қамтамасыз етудің бірден-бір кепілі. Ата Заңымызда Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асыратыны, судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынатыны көрсетілген. Ал әділетті сот – кез келген мемлекеттің негізі. Ал бүгінгінің қазылары үшін жүріс-тұрыс қағидалары Судьялық әдеп кодексінде айқындалған. Кодекс талаптарына сай ақиқат жолымен жүру, әділ қазылық ету – әрбір судьяның басты парызы. Қазы – халықтың ожданы. Демек, судьяның адамгершілік және моральдық-әдептік бейнесінен мемлекетіміздің мәртебесі айқындалады десек артық болмас.
Биліктің бір тармағы саналатын сот саласында елеулі өзгерістердің болып жатқанына, оның тәуелсіз де бейтарап және әділетті төреліктің жүзеге асырылуына қарапайым жұрттың да көзі жете бастады. Жүйелі түрде жүргізіліп жатқан реформалардың нәтижесінде сот жүйесінің дәл қазіргі уақыттағы жеткен басты биігі – халықтың сотқа деген сенімінің артуы. Бүгінде халық қоғамның барлық тыныс-тіршілігі заңмен ғана реттеліп, заң арқылы ғана шешілетінін түсінді. Халықтың құқықтық сауаты жоғарылап келеді. Ата Заңымыз Конституция тәуелсіздігімізді нығайтып, тұрмысымызды жақсартып, жарқын болашағымызға жағдай жасап, елімізді әлемге танытып отыр.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өткен жылғы қазанда өткен Қазақстан Республикасы Судьяларының ІХ съезінде әділ сот мемлекеттің тірегі, сондықтан сот билігі қашанда абыройлы әрі мінсіз болуға тиіс екеніне баса мән беріп:
– Заң мен Тәртіп – әділетті қоғамның негізгі өлшемі. Бұл – заң алдында бәрі бірдей, тең құқылы деген сөз. Сол себепті, сот органдары азаматтардың басты қорғаны болуы керек. Елде заң үстемдігі орнаса, халықтың билікке деген сенімі нығаяды, – деп қадап айтқан еді.
Өткен жылдың өзінде қабылданған заңнамалық жаңалықтар еліміздегі қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету және заң талаптарына бағынатын азаматтардың құқығын қорғауға бағытталып отыр. Солардың бірер мысалын тілге тиек ете кетейік. Мәселен, әйелдердің құқығын қорғауға және балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған заң қабылданды. Бұл құжатта тұрмыстық зорлық-зомбылық сияқты, турасын айтқанда, масқара әрекеттердің тамырына балта шабу көзделген. Әйелдер мен балаларға қатысты қандай да бір зорлық-зомбылық жасағандарға жаза күшейтілді. Оған қоса, жас балаларды өлтірген немесе зорлаған адам өмір бойы бас бостандығынан айырылатын болды. Кәмелетке толмағандарды басынып, мазақ қылғандар енді әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Бұл талап алғаш рет заң жүзінде бекітілді.
Тағы бір маңызды заңнамалық жаңалық – бұзақылық және вандализм жасаған, біреудің мүлкін қасақана бүлдірген адамдарға берілетін жаза қатайды. Мұның бәрі қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету және заң талаптарына бағынатын азаматтардың құқығын қорғау тұрғысынан маңызды. Сонымен бірге заңнамалық толықтырулардың нәтижесінде биылғы жылдың 1 шілдесінен бастап қылмыстық, әкімшілік және азаматтық істер бойынша үш дербес кассациялық сот жұмыс істей бастайды. Кассациялық соттардың дербестігі азаматтарымыздың сот төрелігіне қол жеткізуіне мол мүмкіндік беріп, инвестиция тартуға, бизнес жүргізуге оңтайлы жағдай жасайды. Осылайша, азаматтар мемлекеттік органдар тарапынан бұзылған өз құқықтарын қорғай алады. Ең бастысы, бұл әділдік қағидаттарын және құқық үстемдігін толық жүзеге асыруға ықпал етеді. Сонымен қатар бұл қадам Жоғарғы Соттың жүктемесін азайтады.
Осылайша, мемлекетіміз азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ететін ашық және бүкпесіз сот жүйесін қалыптастыруға бағытталған көптеген шараны қабылдап келеді. Сондықтан сот жүйесін одан әрі жетілдірудегі басым бағыттардың бірі және бірегейі соттың ашықтығы, жариялылығы, халық пен сот арасында екіжақты байланысты бекемдеу болып қала бермек.
Айдын АЛДАБЕРГЕНОВ,
Талдықорған қаласы мамандандырылған
тергеу сотының төрағасы
