Адам құқықтары – кез келген адамның өмір сүруіне, бостандықта болуына, ар-намысы мен қадір-қасиетінің қорғалуына кепілдік беретін негізгі құндылықтар. Құқықтық мемлекеттің басты белгісі – адам құқықтарын толық сақтау мен қорғау. Сондықтан адам құқықтарын қорғау – ел дамуының негізгі тіректерінің бірі.
Адам құқықтары мен бостандықтары Конституциямен қорғалады және мемлекет тарапынан ерекше мәнге ие. Қазақстанда адам құқықтарын қорғау бірнеше деңгейде жүзеге асырылады. Ең алдында Конституциялық кепілдіктер тұр. ҚР Конституциясының 12-бабына сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары әрбір азаматқа туғаннан тиесілі, олар ажыратылмайды және қорғалуы тиіс.
Екіншіден, азаматтар өз құқықтарын сот арқылы қорғауға құқылы. Соттар – азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келтіретін тәуелсіз орган. Сонымен қатар, прокуратура, ішкі істер органдары және еңбек инспекциясы секілді мемлекеттік мекемелер де адамның құқықтарын бұзуға жол бермеуге міндетті.
Үшіншіден, Қазақстанда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (Омбудсмен) қызмет атқарады. Бұл орган – азаматтар мен мемлекеттік органдар арасындағы делдал. Уәкіл азаматтардың шағымдарын қарап, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне баға береді, құқықбұзушылықтарды қалпына келтіру туралы ұсыныстар енгізеді. Уәкілдің басты артықшылығы – оның тәуелсіздігінде және адам құқығын қорғауға бағытталған нақты өкілеттігінде.
Төртіншіден, үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ), қоғамдық қорлар мен құқық қорғау ұйымдары да адам құқықтарының сақталуына елеулі үлес қосып отыр. Олар азаматтарға құқықтық көмек көрсетіп, құқықтық сауаттылықты арттыруға бағытталған іс-шаралар өткізеді.
Азаматтар өз құқықтары бұзылған жағдайда әрекет етудің бірнеше алгоритмін ұстануы тиіс. Атап айтқанда, алдымен құқық бұзылғанын дәлелдеу үшін фото, видео немесе жазбаша айғақтар жинау керек. Одан кейін мәселені бейбіт жолмен шешуге тырысу үшін тікелей мекеме басшылығына немесе жауапты органға жүгіну. Одан нәтиже болмаса уәкілге, прокуратураға немесе басқа да бақылаушы органдарға жазбаша шағым беру қажет. Ал, заң бұзушылықтар түзетілмеген жағдайда сотқа арызданған жөн. Одан да нәтиже шықпаса халықаралық ұйымдарға шағым түсіру мүмкіндігі қарастырылған.
Адам құқықтарын қорғау – тек мемлекетке жүктелген міндет емес, бұл – бүкіл қоғамның ортақ ісі. Әр азамат өзінің құқықтарын біліп, оларды заң шеңберінде қорғай алуы қажет. Қазақстанда құқық қорғау жүйесі қалыптасқан және оны жетілдіру бағытында көптеген қадамдар жасалуда. Бірақ ең маңыздысы – әр адамның белсенділігі мен құқықтық жауапкершілігі. Себебі адам құқығы қағаздағы сөз емес, күнделікті өмірде жүзеге асуы тиіс шынайы құндылық.
Қанат Қарымсақов,
ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Жетісу облысындағы өкілі
