Оқи отырыңыз
Еңбек Ері Зылиха Тамшыбаеваның туғанына - 80 жыл
Күнделікті тірлік күйбеңімен жүретін қатардағы қарапайым отбасынан өз талабымен ерекшеленіп, елгезектігін, білімділігін, біліктілігін, зейінінің зерделілігі мен зеректігін танытып, адал еңбегімен беделі артып, елді басқару тізгінін ұстап, жұртшылыққа жақсылық шарапатын тигізіп, олардың ризашылығын естіп, алғысын алған адамның тұлғасы әрқашанда Алатаудай асқақтайтыны өмір шындығы. Сондай өресі биік тұлғаның бірі ғана емес, бірегейі Зылиха Жанболатқызы Тамшыбаева екі қолының күшіне сенген шаруа адамының отбасында өсіп бойжеткен, халқына адал қызмет етіп, тектілік тұтқасын мықты ұстаған, бақытын еңбектен тапқан, мәртебесін еңбекпен биіктеткен туған елінің сүйікті анасындай болған шуақты да аяулы жан еді.
Зылиха Жанболатқызының туып-өскен топырағы құнарлы Күреңбел өңірі – киелі де қасиетті жер. Қазақтың баҺадүр дала дауылпаздары мен би болыстарының, ақын-жазушыларының табаны тиген, тіпті сүйектері осында жатқандығы жалпақ жұртқа мәлім. Малайсары батыр, Жоламан, Жайнақ, Сәмен, Досай, Бармақ сынды батырлар, батагөй Дүйсен, Тіленші қазы, Дәулет би, Құлжабай, Құндақбай мерген сынды көріпкел әулиелермен қатар арынды ақын Қабылиса жыраудың қызы Қоянкөз, Тезек төре қоныс еткен құтты мекен. Қазақтың көрнекті ғалымы, зерттеушісі әрі саяхатшысы Шоқан Уәлиханов та осында тынығып, мәңгілік тыныстаған жер. Осындай тарихы бар, топырағы құнарлы, ауасы мөлдір Шанханай өңірінің шынарындай шырқау биікке ұмсынып, мерейін еңбекпен өсірген Зылиха Жанболатқызының тұлғалы азамат болып қалыптасуы да заңды құбылыс. Шындығында ол тегіне тарта туған бекзаттығы бекем екендігін нақты іспен дәлелдеген дегдар жан еді ғой.
Шырайлы өңір Шанханайдың жасыл желекті табиғатына тамсана қарап, біртуар тұлғалардың рухына тағзым етіп, олардың өнегелі өмір өрнектерінен тәлім-тәрбие үйрене білген Зылиха Жанболатқызы бала күнінен зерек, ұғымтал, елгезек, еңбекқор болып бойжетеді. Күреңбел өңірінің кеудесін көкке тіреген таулары бірінен кейін бірі ұштасып жатады. Осындай заңғардың бірі Түлкілі тауы. Осы асқарлы биіктің шығыс-батысына ойысқан тұстағы беткейінен төменіректегі алқапта Шанханай ауылы қоныс тепкен. Туған жердің таңғажайып табиғи көріктілігін былай қойғанда, ұлы Жібек жолының бойына орналасқан Алтынемел асуы, Матай таулары, Малайсары жазығы, Арқарлы асуларын басып өтетіндігінің өзі сан қырлы таусылмас дастан-жыр. Әр ғасырдан сыр шертетін деректері де мол. Бұлақтары буырқана бұлқынады. Самалы сезімді сергітеді. Белуарға дейін жете өсетін астықты алқаптары мен шүйгін шөпті шабындықтарынан есетін саумал самалдың жұпар иісі тұла бойыңды баурағанда пейілің тоғаяды, мерейің марқая түседі.
Осындай табиғаты тамаша іргелі мекен Шанханай топырағында кіндік кесіп, жарық дүниеге келгендігін «іңгәләп» үн қатып жария еткенде әкесі Жанболат пен шешесі Бибіш қандай қуанды десеңізші. Малақайын көкке лақтырып, сүйіншілеп жан-жаққа ат шаптырып, мәз-мейрам дарқан шаттық үстінде осы сәбиден үлкен үміт күтетіндігін ақтарыла айтқан-ды. Шарапатты жақсылықтан жанарлары да жасаураған. Себебі, сәби Зылиханың анасы Бибіш бұған дейін төрт құрсақ көтереді. Бірақ төртеуі де шикіөкпе кезінде шетінеп кете беріпті. Жас иіске зарығып, бір перзентке зәру болған ата-ана өзді-өзі ақылдаса келе жасаған иесі енді бала берсе, оған жорамалдап қазақы ырым жасауға келіседі. Кешікпей құрсақ көтереді. Шарана туысымен көршісіндегі зор денелі, қайратты Атамқұлды шақыртып, «балталаса да өлмейтін болсын» деген ырыммен кіндігін тақтайдың үстіне салып кеседі. Шыңғырып жылаған сәбиді осылардың жасын, жұрағатын берсін деген ниетпен көпбалалы үш кемпірдің аяғының арасынан өткізеді. Содан соң терезені сындырып, біреулерге арпаға сатып, қайтадан сатып алу рәсімін жасайды. Мұнысы тесіктен түсіп қалса, есіктен қайта келсін деген ырым екен.
Алтынемел асуының маңындағы Шанханай ауылында дүние есігін ашқан Зылиха масатындай құлпырған таудың жұпар иісін құшып, аңғарын емін-еркін аралап, жауқазын, жуа теретін. Тамшыбайдың Жанболат, Күнболат есімді екі ұлы болады. Жанболаттан жалғыз Зылиха. Анасы Бибіш өмірден ерте озады. Әкесі қайғының қалың тұманын, қасіреттің сойқан дауылын жеңіп, балалықтың балғын шағы ең қиын кезеңіне дөп келген Зықабасын (еркелетіп осылай атайтын) аялап өсіреді. Ұлы Отан соғысы басталғанда алты жастағы Зылиха басқа түскен ауыртпалықты жеңуге талпынады. Аштықтың да, жоқтықтың да дәмін тым ерте татады. Әкесі Жанболат таң қылаң бере жұмысқа кететін де, ымырт үйіріле шаршап-шалдығып оралатын. Көзі қарауытып, белінен шойырылып жүрсе де сыр бермейтін. Төзімді кісі еді. Қарабайырлау тірлік кешсе де ешкімге қолын жайып, телмірген жан емес. Әкесі: «Жақсыны күшінен таныма, ісінен таны. Күш ақымақ та да бар. Ұрыны көзінен таны, кісіні сөзінен таны. Сөзі түзудің өзі түзу болады», – дейді екен. Әкесінің осы қанатты сөзін көкейіне жаттап өскен Зылиха жамағайын Қадиша апайының қамқорлығымен онжылдықты бітіреді. Бірақ алдан тосқауыл көп кезігеді. Әкесі егде тартып, өгей шешесі қайтыс болады. Тұрмыстары да оңала қоймаған кез. Үй ішіндегі бас көтерер жалғыз Зылиханың өзі ғана.
Отбасының бар үмітін арқалап, жастайынан жетімдікті, жоқшылықты көріп өскен Зылиха тауқыметті тірлікке жасымайды. Қайта қайраттана түседі. Оқығысы келеді. Жоғары білім алуды армандайды. Әкесі оған қарсылық білдірмей, жалғыз бұзауын сатып: «Қарағым, қатарыңнан қалмай оқы, білім ал», – деп ақ батасын береді. Жоғары оқу орнына түсу үшін Алматыға аттанады. Құжаттарын малдәрігерлік-зоотехникалық институтына тапсырады. Бірақ қабылдау емтиханы кезінде ауылға барамын да келемін деп кетіп, қайтарда кешігіп қалады. Емтихан басталып кеткен. Сынақ тапсыруға жібермейді. Келесі жылы келесің», – деп шығарып салады. «Институтқа түсу маңдайыма жазылмаған арман екен-ау», – деп өксігін баса алмаған бетте ауылға оралады. Әкесі қызының оқуға ілікпей қалғанына реніш білдірудің орнына, қызының көз алдында жүретіндігіне шүкіршілік етеді. «Нешауа, қызым, бір әріп танымай-ақ нанымызды тауып жеп жүрміз ғой. Сенің орта білімің бар. Болашағың әлі алда. Жаныңа қуат берсін. Әлі-ақ жетілесің. Өсесің. Мамандықты да игересің. Тәуекел, әзірше қол қусырып отырмай, еңбекке аралас», – деп ақылын айтады. Әке сөзін мақұл көрген Зылиха салып ұрып ұжымшар басшысына барады. «Ажарлы қыз екенсің. Қара жұмыстан гөрі оқу үйінде істегенің жөн болар», – деп шағын кітапхананы қабылдап алуды ұйғарады.
Ол кезде жұпыны ауылдың жұтаңдау оқу үйін мәдениет орталығына айналдырудың өзіндік қиындықтары да жеткілікті еді. Оқу үйінің сәнін де, мәнін де келтіріп, сауық-сайранын үзіліссіз ұластыру жастар қолында екенін түсінген Зылиха ең алдымен көркемөнерпаздар үйірмесін ұйымдастыруға күш салады. Өнері бар талантты жастарды шақырып, құлақтандырулар ілінеді. Қажетті аспаптарды іздестіреді. Драма үйірмесін құрады. Көп бейнетпен дайындалған алғашқы спектакльді ауылдастар жапа-тармағай келіп, дуылдаса көріп, тамсана тамашалайды.
Еңбекке араласқан алғашқы күннен ұйымдастыру қабілетінің ұтқырлығын ұнатқан ұжымшар басшылары Зылиханы бастауыш комсомол ұйымының хатшылығана ұсынады. Жастар бірауыздан сайлайды. Осылайша Зылиханың беделі кітапхана арқылы емес, өнерлі жастардың белсенділігін арттырудың нәтижесінде көтеріліп, талантымен ауызға іліге бастайды. Зылиха комсомол ұйымының хатшысы болып сайланған соң: «Жанболаттың қызы оқу үйіне жұмысқа тұрып, жастарымыз шетінен әртіске айналып кетіп еді. Жастар жетекшісінің тізгінін ұстапты. Жастарымыз енді кім болар екен?» – деген күдікті сауалдар да туындайды.
Зылиха жастар жетекшісі ретінде бір жолы құрбыластары мен тұрғыластарын жинап алып: «Кәне, менімен бірге үшінші ауысымға, тұқым тазаласуға барасыңдар. Бұл жұмысты біз істемесек, кім істейді? Басқа жақтан ешкім де келмейді. Жүріңдер», – деп өзі алға шығады. Жастар бастаманы дереу қолдайды. «Жас келсе, іске» дегендей, қырманда еңбек көрігі қыза түседі. Еңбек өнімділігі артады. Жастардан арнаулы бригада құрып, қай жердің жұмысы өнбей жатса, сонда барып қолғабыс беру дәстүрге айналады. Басшылар да: «Біз білмей жүр екенбіз, жастар нағыз мықтылар екен ғой», – деп сенім арта бастайды. Бірде ұжымшар бастығы: «Зылиха, енді сендерге сеніп тапсыратын бір жауапты жұмыс бар. Сауын фермасының жұмысы қожырап, кенжелеп тұр. Сауыншылар да жетіспейді. Мемлекетке сүт тапсыру жоспары орындалмай келеді. Осы саланы қолға алсаңдар қайтеді?» – деп ұсыныс жасайды. Оған Зылиха бірден келіседі. «Мен сауыншылыққа ауысайын. Маған жеті-сегіз құрбымның еретіндігіне сенімдімін», – дейді.
Осы келісімнен кейін Зылиха сауыншылыққа ауысады. Жаңа бастаманы тоғыз қыз қолдайды. Бәрі дереу іске кіріседі. Қыздар білекті сыбанып, базаның іші-сыртын айнадай етіп тазалап, қора-жайларды ретке келтірген соң сиыр сүтін молайтудың жолдарын қарастырады. Жатқан жері жақсарып, күтімі түзеліп, мезгілінде сауылған сиырдың жағдайы күрт жақсаруға бет бұрады. Сүт те молаяды. Бұрын шығынға батып келген ферма екі-үш айдың ішінде сүт тапсыру көрсеткішін арттыра түседі. Іркіліссіз ілгерілейді. Табыс көзі ашылады. Сонымен не керек, Жетісудың сауыншы қыздарының даңқы шығып, аймаққа таныла бастайды. Еңбек өнімділігін еселеп көбейткен сауыншылардың жемісті жұмысын насихаттаушылар да жан-жақтан ағылып келіп жатады. Осы тұста Алматыдан Қазақ ССР-інің халық әртісі Қанабек пен белгілі ақын Қуандық Шаңғытбаевтар фермаға ат басын бұрады. Сауыншы қыздарға деген шынайы ықыластарының көрінісі болар, олар «Беу, қыздар-ай!» пьессасын жазады. Сәтті шыққан шығармадағы басты кейіпкер Айсұлу бейнесі арқылы Зылиханың іс-әрекеті туындының алтын арқауына айналған. Ол республикалық театрлардың сахналарында, оның ішінде Мұхтар Әуезов атындағы мемлекеттік академиялық драма театрында жиырма жылдан астам уақыт қойылып, ұзақ жылдар көрерменнің көзаймына айналып, ыстық ықыласына бөленгендігі мәлім.
Шаруашылықтың сауын сиыр фермасына келген он қыздың ешқайсысы да бұлталаққа салынбады. Шалғай шеттегі көңілсіз тұрмысқа да шыдап бақты. Бәрі бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, ұйымшылдықпен еңбек етіп, қиыншылықты мойындарымен көтере білді. Еселенген жігермен еңбек көрігін қыздыра түсті. Зылиха ферма меңгерушісі болып тағайындалады. Тұрғылас құрбыларының қажырлы еңбегінің арқасында абырой биігіне көтеріледі. Жемісті еңбегімен жұртшылық қошеметіне бөленген жиырма үш жастағы Зылиха Тамшыбаева Шоқан атындағы ұжымшардың сауыншылары атынан Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің депутаты болып сайланады. Қазақстан комсомолының ХІІ және ХІІІ съездеріне делегат болып қатысады. ВЛКСМ-ның ІХ съезіне делегат болып сайланады. Осы жолғы сапарында қоғам қайраткері Бижамал Рамазанова секілді ақылшы әрі қамқор әпке табады. Екеуінің сыйластығы мен сырластығы жарасып, достығы мен жұмыстағы одақтастығы ұзақ жылдар бойы жалғасын тауып, өмірлік қағидаға ұласады. Бижамал Рамазанова апайы көптеген кеңес беріп, жоғары білім алуға жол сілтейді. Үлкен апасының ұсынысын құп алған Зылиха бұрын өзі түсе алмай кеткен малдәрігерлік-зоотехникалық институтына түсіп, оны бітіріп шығады.
Талдықорған облыстық партия комитетінің ұйғарымымен Зылиха Тамшыбаева Көксу аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметіне жоғарылатылады. Бұл қызметті бір жылға жуық істер-істеместен аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Тұрсын Махметов шақыртып жатыр дегенге барса, «Аудан деңгейінде ел басқару онша қиынға соқпайды. Жұмыстың қиын жері шаруашылықта. Сізді сондай жерге жіберсек деп ой қорытып отырмыз. Оған қалай қарайсыз?» – деген сұрақты алға тартады. «Қайда, қандай шаруашылыққа?» – дейді Зылиха. «Еңбекші» кеңшарына», – дейді хатшы. Зылиха үнсіз мүдіріп қалады. Әр кадрға үлкен сенім артатын хатшының ұсынысына тойтарыс беруге батылы да жетпейді. Парасаттылығы жоғары басшы. Жұртпен сөйлескенде көкірек қақпайды. Ешкімнің ар-ожданына тимейді. Талай жыл бірге қызмет істегендердің ешқайсысы ол кісінің пікірімен санаспай, айтқан сөзін жерге тастағанын естіген де, көрген де емес. Тек келісім беру керек. Басқадай жол табуға мүмкіндік болмай, тығырыққа тіреледі. Сонымен «Еңбекші» кеңшарына партия комитетінің хатшысы болып баруға келісімін береді. Коммунистердің бас қосқан жиналысына бірінші хатшының өзі қатысып, «Тамшыбаева шаруашылықтың жағдайын жақсартады деп ойлаймын. Ол осында тұрақты істейтін болады», – деп сенім білдіреді. Коммунистер біркісідей қол көтеріп, жылы қабылдайды. Екі жыл партия ұйымын басқарған кезде шаруашылықтың негізгі саласы қант қызылшасын өсірудің қыр-сырына қанығады. Бағалы дақылдың өнімділігін арттыру жолындағы ізденіске коммунистерді жаппай жұмылдыруға игі ықпал жасайды. Битай Тәтенова сияқты тәжірибелі қызылша өсірушілермен пікірлесіп, қызылшаның шығу тарихына тереңірек көз жүгіртеді. Шаруашылық экономикасы әдеуір нығайып, табыс молая бастаған тұста кеңшар директоры болып тағайындалады. Бұл сонау 1970 жылдар еді. Сол уақыттан өмірінің соңғы күніне дейін осы «Еңбекші» кеңшарын білгірлікпен тұрақты басқарды. Өзіне және қол астындағыларға талап қойғыштық қасиетінен ауытқымайтын, табандылықты сүйетін іскер басшы шаруашылықты алға шығаруға барынша күш салады. Білімін де, тәжірибесін де, біліктілігін де аямай жұмсайды. Еліміз нарық экономикасына бетбұрыс жасаған шақта өзі басқарған «Еңбекші» кеңшарының шаруасын жаңа биікке көтереді. Іскерлігі мен ұйымдастыру қабілетін нақты іс жүзінде көрсете біледі. Соңғы жылдары шаруа қожалықтары құрылып, жаңаша бағытта жұмыс істеуге құлшыныс жасады. Елді мекен абаттандырылып, көшелері жаңа сәулетті құрылыс ғимараттарымен көркейді. Ауыл тұрғындарына қызмет көрсететін емхана, наубайхана, диірмен, макорон цехы іске қосылды. Имандылыққа жүгінетін мешіт үйі салынды.
Қант қызылшасын өсіруде жоғары көрсеткіштерге жетіп, сол кездегі жарыстардың алғы шебінен көрініп жүрді. Бағалы дақылдан мол өнім алу жөнінде алдына жан салмаған Битай Тәтенова мен Зәкәрия Сейітова Еңбек Ері атағын иеленді. Битай Тәтеноваға сонымен бірге Қазақ ССР-нің Мемлекеттік сыйлығы беріледі. Бағалы дақылдың кәнігі бапкерлері Жамила Ботабаева, Бозымбай Ағыбаев және басқалардың қосқан үлестері де қомақты еді.
Сарыөзек-Панфилов асфальт жолынан оң қалтарысқа бұра тартатын қиыршық тас төселген айдау жол бар. Жол жатқан жер тегіс болғанымен әр жерінде ойдым-ойдым шұңқырлар жиі кездесетін. Осы жолмен Кербұлақ өңіріне іссапармен келген «Волга» машинасы келе жатты. Көш басындағы машинада Димаш Ахметұлы Қонаев отырады. Кербұлақ аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Айтақын Алпысбаев. Зылиха Тамшыбаева және басқалар құрметті қонақты қошеметтеп қарсы алады. Машинадан түскен Димаш Ахметұлы: «Апырай, мына жолды-ай. Қазақты сыйлайтындар Шоқан ескерткішіне бір соқпай кетпейтіні анық. Сондықтан жолды жөндеу керек екен», – дейді. Осы әңгімеден кейін Шоқан бейіті мен ескерткішіне баратын он екі шақырым, одан өтіп Шанханайға дейінгі жиырма шақырым жол Димаш Ахметұлының қолдап, қаржы бөлдіруінің нәтижесінде даңғыл жол салуға мүмкіндік туады.
Малайсары мен Сәмен тауының етегіне ерте көктемде қызғалдақ қалың өссе, сол жылы бүкіл республикамызда ауа райы қолайлы, шаруаға жайлы, жаңбырлы, шуақты болады деген тұжырым қалыптасқан. Димаш Ахметұлы республикалық жиналыстарға келген Зылихадан: «Малайсары бөктерінде қызғалдақтардың шығысы қалай екен?» – деп сұрайтын көрінеді. «Қаулап қалың шықты» десе, қуанады екен.
Кеңес одағы әйелдері комитетінің Мәскеуде өткен бір жиынында конференцияға қатысушыларға таратылған анкетада: «Сіз өмірді лайықты сүру дегенді қалай түсінесіз?» деген сауал бар екен. Осы сауалға Зылиха былайша жауап қатады: «Иә, лайықты өмір сүру дегеніміздің шын мәнісі неде? Ол, меніңше, балаларға – қуаныш, жастарға – талпыныс, қарттарға – қамқорлық, әлсізге – қайрат, науқасқа – денсаулық, күштіге – кешірімділік, арсызға – ұят, ашушаңға – өкініш беру деген сөз. Егер сен осыларды істей алсаң, одан тек медет аласың». «Адам баласындағы қандай кемшілікті өте үлкен ақау деп есептейсіз?» – дегенге: «Дырдулық, дүниеқоңыздық, ойдың самарқаулығы, бойдың жалқаулығы, жеңілтек желкілдектік, ұшқалақ көбелектік, өзін өр санап, өзгені елемеушілік дер едім», – деп жауап берген.
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланған кезеңде сайлаушылардың аманаты ретінде Мұсабек атындағы орта мектеп ғимаратын, Қазақ ССР-інің 50 жылдығы атындағы кеңшарда балалар комбинатын салуға, Көксу стансысындағы наубайхананы күрделі жөндеуден өткізуге депутаттық ықпал жасап, игілікті істерді жүзеге асырып, халық қалаулысы екенін нақты іспен дәлелдеді.
Зылиха тағдыр қосқан қосағы Тоқсанбай Қарабасов екеуі Сағира, Серік, Қанат, Шолпан есімді ұл-қыздарын өсіріп, тәрбиеледі. Бәрі де жоғары білімді мамандар ретінде еліміздің іргесінің берік болып, ырыс-құтының молая беруі жолында еңбек етіп, өздерінің қомақты үлестерін қосып келе жатқандығын естіп-білудің өзі көңілді тояттандыратын бір ғанибет. Туған ауылын жанындай сүйетіндігі болар, Зылиха: «Өмірде көзімді тырнап ашқанда бірінші көрген ауылым, шаңына талай асыр салып аунаған Шанханайым, Шанханайым! Сенде менің жастық дәуренім қалды, әкем мен шешемнің зираты қалды. Сенде менің беймаза күндерім, ұйқысыз түндерім қалды. Сенде менің сүйген жарыммен бірге қарсы алған таңдарым, жастық леппен оянған армандарым қалды. Сенің тынысың, өмірің, келбетің жүрегімде мәңгілік қалды. Шанханайым, Шанханайым!» – деп толғанатын-ды. Тағдыр қанша өмір бұйыртса, соншама уақыт туған ауылымен бірге болуды армандаған Шанханайдың биік шынары Зылиханың шырағының биікте жұлдыздай жарқырай беретіндігі күмәнсіз.
*МАҢДАЙ ТЕРДІҢ ӨТЕУІ
Әрбір ісін зерек зейінділікпен атқаруға дағдыланған Зылиха Жанболатқызы Тамшыбаеваның көп жылғы жемісті еңбегі мен игілікті ізденістері Үкімет тарапынан жоғары бағаланды. Екі рет Ленин орденімен, Октябрь революциясы, Еңбек Қызыл Ту, «Парасат», «Құрмет» ордендерімен және көптеген медальдармен марапатталған. КПСС ХХІV съезіне қатысады. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесіне екі рет депутат болып сайланады. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президумы төрағасының орынбасары міндетін атқарады. Сонымен бірге республика оқу ісінің үздігі, Көксу мен Кербұлақ аудандарының Құрметті азаматы атақтарын иеленді.
Әли ЫСҚАБАЙ,
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген
мәдениет қызметкері,
Алматы облысының Құрметті азаматы.
