Цифрлы технология дамыған сайын ақпаратты қабылдау формасы да өзгере түсті. TikTok пен Instagram-да қысқа видеолар, Reels пен Stories форматындағы ақпараттар санаулы секундта ұсынылады. Ал кітап оқу — біршама уақытты, ойды шоғырландыруды талап ететін әрекет. Бұл жағдай жастардың кітапқа деген ынтасын әлсіретіп отырғаны жасырын емес.
Гаджет пен кітаптың «бәсекесі»
Соңғы жылдары зерттеулер көрсеткендей, жастар күнделікті 3-6 сағатқа дейін экран алдында уақыт өткізеді. Смартфондағы ойындар, әлеуметтік желілердегі лайктар мен комментарийлер адамның дофамин деңгейін жоғарылатып, психологиялық тұрғыда тәуелділік тудырады. Мұндай жағдайда кітап оқу секілді баяу, терең ойды қажет ететін процесті қабылдау қиындай түседі.
Бірақ бұл тек гаджет кінәлі деген сөз емес. Мәселе – ақпарат тұтыну мәдениетінде. Экран арқылы да оқуға болады. Алайда әлеуметтік желілердегі «бір жолдық» мәтіндер адамды тек үстірт ойлауға үйретеді. Ал кітап – тереңдікке жетелейді, логикалық ойлауды, сөздік қорды, бай тілдік стильді қалыптастырады.
Кітаптың артықшылықтары
Кітап оқудың адам санасына, рухани дамуына, эмоциялық интеллектісіне әсері туралы ғылымда нақты дәлелдер бар. Тұрақты кітап оқу:
* Шоғырлану қабілетін арттырады;
* Сөздік қорды байытады;
* Критикалық және шығармашылық ойлауды дамытады;
* Эмпатияны күшейтеді, басқа адамдардың сезімін түсінуге үйретеді;
* Стресті азайтады (кейбір зерттеулер бойынша кітап оқу 68% стресс деңгейін төмендетеді).
Бұған қоса, көркем әдебиет — адамның ішкі дүниесін байытып, жан тыныштығын табуға көмектеседі. Ал ғылыми немесе кәсіби әдебиет — тұлғаның интеллектуалдық және кәсіби өсуінің кепілі.
Жас оқырманның жаңа бейнесі
Дегенмен, «жастар мүлде кітап оқымайды» деу — жаңсақ пікір. Кітап оқу форматы өзгеріп келе жатқаны рас. Қазір жастардың бір бөлігі аудиокітаптарды тыңдайды, Kindle, LitRes, Google Books, Wattpad секілді платформаларда оқиды. Бұл – жаңа оқырман бейнесінің қалыптасуы.
Кейбір жастар TikTok-та өздерінің оқыған кітаптары туралы пікірлерін айтып, арнайы booktok хештегімен бөлісіп жатады. Бұл — цифрлы заманның өз ерекшелігімен кітап мәдениетін жалғастырып келе жатқанының дәлелі. Кітап тек қағазда емес, цифрлы әлемде де өмір сүре алады.
Цифрлы заман жастардың әдеби талғамына да әсер етіп отыр. Шетелдік авторлардың бестселлерлері, мотивациялық кітаптар, жеңіл оқылатын романдар кең танымал бола бастады. Әрине, бұл – заман талабы. Дегенмен, осы үрдіс қазақ әдебиетіне деген қызығушылықты төмендетіп жатқан жоқ па деген заңды сұрақ туындайды.
Кейбір жастар Мұхтар Әуезов, Ілияс Есенберлин, Сайын Мұратбеков, Дулат Исабеков, Оралхан Бөкей секілді классиктерді оқымағанын ашық мойындайды. Бұл – оқулықтағы міндетті оқу тізімі мен өмірлік қызығушылық арасындағы алшақтықтың белгісі. Ал егер осы классикалық шығармалар қазіргі жастардың тілімен, заманауи түсінікте ұсынылса, көп нәрсе өзгерер еді. Осы бағытта кейбір блогерлер, ұстаздар мен әдебиет жанашырлары әлеуметтік желілер арқылы жұмыс жүргізіп жүр.
Олар әдебиетті «құрмет көрсету» үшін емес, өмір сүру үшін оқу керек екенін дәлелдеуге тырысуда. Себебі, шын мәнінде қазақ әдебиеті — адам жанының тереңдігінде жүріп, шынайы эмоциялар мен күрделі тағдырларды бейнелейді. Ол — ұлттық болмысты, тілді, дүниетанымды сақтайтын алтын қазына.
Білім беру жүйесіндегі оқырмандық мәдениет
Кітапқа деген қызығушылық ең алдымен отбасында, кейін білім беру жүйесінде қалыптасады. Алайда кейбір мектептерде әдеби шығармалар оқушы үшін жүктеме ғана болып қабылданады. Шығарманың мәніне үңілудің орнына, тек мазмұнын жаттап, бақылау жұмысын тапсыру үшін оқылатын деңгейде.
Мұндай жүйе оқушыны кітаптан алыстатады. Оның орнына шығарманы өмірмен байланыстырып оқу, кейіпкерлерді қазіргі заманмен салыстыру, пікірталас жүргізу, мини-эссе жазу сынды әдістер енгізілсе, оқушының қызығушылығы ояна түседі.
Сондай-ақ, жоғары оқу орындарында кәсіби әдебиетті оқумен қатар, рухани, көркем шығармаларды оқу мәдениетін де дамыту қажет. Университеттерде кітап клубтары мен әдебиет кештерінің аздығы да — ойланатын жайт.
Кітап оқуға мотивация берудің заманауи жолдары
Цифрлы ғасырдың артықшылығы – түрлі форматтағы оқуға мүмкіндік беруі. Кітап оқуға деген қызығушылықты төмендетпеудің, керісінше арттырудың бірнеше жолы бар:
1. Bookstagram және BookTok парақшалар ашу
– жастар өздері оқыған кітаптарын әлеуметтік желіде бөліссе, бұл жаңа оқырмандарды тартады.
2. Аудиокітаптар тыңдау
– күнделікті жолда, жаттығу кезінде немесе үй жинау барысында кітап тыңдау — тиімді әрі ыңғайлы.
3. Кітап марафондары мен челлендждер
– «1 айда 3 кітап», «Жастар оқуы тиіс 10 кітап» сынды челлендждер қоғамда қызығушылық тудырады.
4. Авторлармен онлайн кездесулер
– заманауи жазушылармен Zoom арқылы сұхбат, сұрақ-жауап кештері жастардың ынтасын арттырады.
5. QR-код арқылы кітап оқу
– мектеп, кітапхана, қоғамдық орындарда белгілі бір жерге QR-код іліп, оқырман сол сілтеме арқылы қысқаша ақпаратты немесе үзіндіні оқи алады.
Ұлттық құндылық пен жаһандық ойдың тоғысы
Цифрлы дәуірде өмір сүріп жатқан жастар — ашық, жылдам, жаңашыл. Олар әлемдік ойға еркін еніп, ағылшын, корей, түрік әдебиеттерімен таныс. Бұл — өте жақсы құбылыс. Дегенмен, осы жаһандық әдеби кеңістікте өз тіліміздегі кітаптар мен авторларды ұмытпау — үлкен рухани жауапкершілік.
Ұлттық әдебиетімізді жаңаша таныту үшін оны қазіргі заман тілімен ұсыну, заманауи дизайн, TikTok-форматтағы рецензиялар, интерактивті оқыту әдістері маңызды. Себебі, бүгінгі ұрпақ кітапты ғана емес, кітаппен бірге сезімді, идеяны, шабытты іздейді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық академиялық кітапханасының мәліметіне сүйенсек, соңғы жылдары кітапханаға келуші жастар саны айтарлықтай азайған. Оның бір себебі — электронды ресурстардың кеңінен қолданылуы.
* ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің 2023 жылғы есебіне сәйкес, қазақша кітап оқитын жастардың үлесі 25-30% шамасында ғана.
* Жастардың 47%-ы тек әлеуметтік желідегі қысқа форматтағы контентпен шектеледі.
* Қазақстанда жыл сайын орта есеппен 2 000-ға жуық жаңа кітап жарық көреді, оның ішінде қазақ тіліндегі көркем әдебиет үлесі 30%-ға жетер-жетпес.
Әлемдік деректер:
* Statista зерттеуі бойынша, 2023 жылы әлемдегі жастардың 45%-ы айына бір кітаптан кем оқиды, ал 18%-ы мүлдем кітап оқымайтынын мойындаған.
* АҚШ-тағы Pew Research Center жүргізген сауалнамада Millennials (1981-1996 жж. туғандар) — кітап оқуға ең бейім буын ретінде танылған. Олар көбінесе электронды форматтағы кітаптарды таңдайды.
* World Culture Score Index мәліметіне сүйенсек, үнді жастары аптасына 10 сағаттан астам уақыт кітап оқуға арнайды, бұл — әлемдегі ең жоғары көрсеткіш.
Цифрлы оқырмандар тенденциясы:
* Goodreads және Wattpad сияқты платформаларда тіркелген қазақ жастарының саны жылдан-жылға артып келеді.
* Wattpad-та қазақша жазатын авторлар мен оқырмандар қауымдастығы қалыптасып келеді. Олар көбінесе заманауи роман, фантастика, драма жанрында жазады.
Кітап нарығындағы проблема: не оқимыз, нені таңдаймыз?
Қазақстанда жастарға арналған кітаптардың саны көп болғанымен, олардың мазмұны мен сапасына қатысты сын да аз емес. Жастар қызығушылық танытатын бағыттар — мотивациялық, психологиялық, бизнес, өзін-өзі дамыту, заманауи роман жанрлары. Алайда осы бағыттағы қазақ тіліндегі сапалы кітаптар жеткіліксіз.
Бұған себеп — аударма кітаптардың сапасы, заманауи авторлардың насихатталмауы және кітап маркетингінің әлсіздігі. Нәтижесінде жастар көбінесе орыс немесе ағылшын тіліндегі контентке бет бұрады.
Дегенмен, соңғы жылдары отандық авторлар арасында жаңа есімдер пайда бола бастады. Мысалы:
* Аягүл Мантайдың, Ақберен Елгезектің, Арман Әлменбеттің шығармалары — жастар арасында оқылымы жоғары туындыларға айналып келеді.
Жастарға ұсынылатын заманауи кітаптар (қазақ және әлемдік)
Қазақ әдебиеті:
1. «Жаңбырлы көктем» – Аягүл Мантай
2. «Болмаған балалық шақ» – Ақберен Елгезек
3. «Мазасыз маусым» – Арман Әлменбет
4. «Қарқаралы басындағы қарағай» – Сайын Мұратбеков
5. «Ауыл хикаялары» – Оралхан Бөкей
Әлем әдебиеті:
1. «Атлас рассеянных облаков» – Дэвид Митчелл
2. «Жапон психологиясы икигай» – Хектор Гарсия
3. «Мәңгілік Ел» (аударма) – Тони Моррисон
4. «Қар патшайымы» – Ханс Кристиан Андерсен (ересектерге арналған философиялық интерпретация)
5. «Думай медленно, решай быстро» – Даниэль Канеман
«Жетісу-Ақпарат»
