Медиа сауаттылық: ақпарат ағынында адаспау

«Ақпарат — заманның қаруы». Бұл сөз бұрын жай тіркес сияқты естілсе, бүгінде оның шынайылығы өмірдің әр саласында дәлелденіп келеді. Әсіресе цифрлы ғасырда, ақпарат қолжетімді әрі көп болған сайын, адамның адасуы, шатасуы, шын мен жалғанды ажырата алмауы жиілеп кетті. Міне, осы тұста медиа сауаттылық ұғымы алдыңғы орынға шығады.

«Facebook-тағы бір видеоға сеніп, балаға вакцина салдырмай қойған ананы білесіз бе?» – деп бастайды әңгімесін алматылық педиатр. «Ақпаратты тексерместен, эмоцияға ерік беріп қабылдайтындар өте көп. Бір адамның пікірі ғылымнан биік тұрып қалғандай. Бұл – медиа сауатсыздықтың классикалық көрінісі», – дейді ол.

Жалған ақпараттың ең қауіптісі – денсаулық саласына қатыстысы. 2024 жылы Қазақстанда COVID-19 вакцинасына қатысты жалған дерек таратқандардың ісі сотқа дейін жеткен болатын. Жүздеген адам бұл фейкке сеніп, екпеден бас тартқан.

Мұндай мысалдар тек медицинада емес, қоғамның барлық қабатында кездеседі: саясат, экономика, білім, тұрмыс, тіпті ауа райы жөніндегі болжамдарға дейін.

Қарапайым тілмен айтқанда, медиа сауаттылық – адамның ақпаратты қабылдап, сараптап, шынайы әрі жалған деректі ажырата алуы. Бұл – тек журналистер мен редакторларға емес, әр адамға қажетті дағды.

Халықаралық ЮНЕСКО ұйымы медиа сауаттылықты ХХІ ғасырдың басты қабілеттерінің бірі деп таниды. Өйткені медиа мен ақпараттың ықпалы адам санасын басқаруға дейін жетті.

Бұрын «оқыған адам ғана адаспайды» десек, қазір «тексерген адам ғана адаспайды» деген нақылға айналып барады.

Интернеттің арқасында әркім тілшіге, сарапшыға, тіпті “ғалымға” айналып кетті. TikTok, Instagram, Telegram каналдар, YouTube подкасттар – бәрі ақпарат ұсынуға бейім. Ал оның ішінде шынайы деректі іздеу – шөп арасынан ине іздегенмен тең.

Кейбір Telegram арналар сенсация қуып, “БАӘ-де қазақтарды қамап жатыр”, “Астанада метро жабылады”, “Нақты доллар бағамы мынау!” деген мазмұнда фейк таратқан кездері болды. Халық оны лезде таратып, үрей мен сенімсіздік туғызды.

Бұл жерде журналистердің кәсіби этикасы мен фактчекинг принциптері маңызды. Алайда оқырманның өзі де «күмәндану», «тексеру», «бірнеше дереккөзден оқу» секілді әдеттерді бойына сіңіруі тиіс.

Жалған ақпарат көбіне:

•Эмоцияға әсер ететін тақырыптар арқылы (мысалы, бала, дін, ұлт, денсаулық);

•Белгісіз, бірақ сенімді көрінетін аккаунттар арқылы;

•Жалған статистика мен манипулятивті тіл арқылы беріледі.

Мысал: 2023 жылы Instagram желісінде “Қазақстанда балаларға жынысын ауыстыруға рұқсат беретін заң қабылданды” деген жалған ақпарат тарады. Кейін бұл пост 100 мыңнан астам қаралым жинап, қоғамда үлкен резонанс тудырды. Ал шын мәнінде бұл заң жобасы тек басқа мемлекеттердің тәжірибесін зерттеу кезеңінде болған.

Бұл оқиға халықтың медиа сауаттылық деңгейінің әлі де төмен екенін көрсетті.

Медиа мамандар мен сарапшылар мынадай 5 негізгі қағиданы ұстануға кеңес береді:

1.Ақпарат көзін тексер – ресми немесе сенімді БАҚ па?

2.Дереккөзді ізде – нақты кім айтты? Қайда жарияланды?

3.Бірнеше бұлақпен салыстыр – бір оқиға жайлы түрлі БАҚ не деп жазды?

4.Эмоцияға ерме – әсіресе ашу мен қорқыныш тудыратын жаңалықтарға сақ бол.

5.Фактчекинг құралдарын пайдалан – мысалы, StopFake, Factcheck.kz, Snopes.com

Бүгінде бірқатар мектептер мен ЖОО-ларда медиа сауаттылық курстары енгізілуде. Мәселен, Назарбаев Зияткерлік мектептерінде жоғары сынып оқушыларына арнайы сабақтар өтеді. Алматыдағы бірқатар ЖОО журналистика факультеттерінде студенттер фактчекинг пен медиақауіпсіздік бойынша арнайы пәндер оқиды.

Алайда бұл тек журналистерге емес, әр саланың маманына, әр оқырманға қажет.

Мысал: Қарағанды облысындағы №36 мектепте 2024 жылы 9-сыныптарға арналған «ақпаратпен жұмыс» электив курсы енгізілген. Нәтижесінде, балалардың 67%-ы «жалған ақпаратты ажырата аламын» деп жауап берген.

Қазақстанда медиа сауаттылықты арттыруға бағытталған жобалар бар:

•Factcheck.kz – фейк ақпараттарды тексеріп, талдайтын тәуелсіз жоба.

•MediaNet Халықаралық журналистика орталығы – журналистер мен жастарға арналған семинарлар ұйымдастырады.

•Internews Kazakhstan – медиаға қатысты тренингтер мен қолдау бағдарламаларын ұсынады.

Бұл ұйымдар тек кәсіби ортада ғана емес, қарапайым халық арасында да ақпараттық мәдениетті қалыптастыруды көздейді.

Ақпараттық сауаттылық тек «ақпаратты оқу» ғана емес, оны талдау, сұрыптау және тарату мәдениетін қалыптастыру. Қазіргі таңда бұл да – азаматтық жауапкершілік.

Әсіресе, сайлау, ұлттық қауіпсіздік, этносаралық қатынас сияқты маңызды мәселелерге қатысты кез келген жалған дерек қоғамда тұрақсыздық тудыруы мүмкін.

Сондықтан да әр адам «ақпарат қолданушы» ғана емес, «ақпарат таратушы» екенін ұмытпауы тиіс.

Ақпарат көп болған сайын, оның шындығына күмәнмен қарау – ақылды адамның белгісі. Қазіргі әлемде адаспаудың бір жолы – медиа сауатты болу. Бұл – таңдау емес, қажеттілік.