Нашақорлық – адамзат қоғамының ең өзекті, әрі қауіпті мәселелерінің бірі. Ол адамның тәні мен жанын аздырып қана қоймай, тұтас ұлттың болашағына балта шабатын ауыр індет. Есірткіге тәуелділік тек медициналық немесе құқықтық проблема емес, ол – әлеуметтік, мәдени, рухани және адамгершілік салаларды қамтитын ауқымды құбылыс. Өкінішке қарай, бұл дертке шалдығушылардың қатары жыл санап көбейіп келеді. Әсіресе, жастардың бойынан есірткіге деген қызығушылықтың артуы – дабыл қағарлық жағдай. Олар көбінесе бостықтан, әлеуметтік қысымнан, ортасына еліктеуден немесе өмірлік мақсатының жоқтығынан осы жолға түседі.
Есірткі – адам ағзасын, жүйке жүйесін және психиканы жойып, адамды біртіндеп өлімге апарады. Нашақорлықтың зардабы тек адамның өзімен шектелмейді. Ол оның отбасына, жақындарына, тіпті қоғамға да кері әсерін тигізеді. Есірткіге тәуелді адам алдымен денсаулығынан, кейін адами қасиетінен, ақыл-есінен, достарынан айырылады. Ол үшін басты құндылық – есірткіні табу ғана болып қалады. Мұндай адам ұрлық жасауға, алдау мен қылмысқа барудан да тайынбайды. Себебі, есірткі сана мен ар-ұжданды мүлде тұмандандырып тастайды.
Қоғамда нашақорлықтың жайылуына түрлі себептер бар. Біріншіден, есірткінің жасырын айналымы – әлі де тоқтамай отырған қылмыстық бизнес. Екіншіден, әлеуметтік желілер мен интернет арқылы есірткі насихатының жаңа түрлері пайда болды. Үшіншіден, кейбір отбасында ата-ананың баласына көңіл бөлмеуі, олармен дұрыс қарым-қатынастың болмауы жасөспірімдердің осындай зиянды жолға түсуіне итермелейді. Сонымен қатар, қоғамда рухани тәрбиенің әлсіреуі де – бұл індеттің тамырын тереңге жая түсуіне ықпал етеді. Тәрбие мен құндылықтар жүйесі әлсіреген жерде адам ішкі қорғанысынан айырылып, есірткіні басына пана көре бастайды.
Нашақорлық – тек бір адамның емес, бүкіл қоғамның трагедиясы. Әрбір нашақордың артында көз жасын төккен ана, үміті үзілген әке, тағдырдан соққы жеген бауырлар тұрады. Бұл – ұлт болашағына төнген қауіп. Себебі, есірткінің құрбанына айналған әрбір жас – қоғамның белсенді мүшесі бола алмаған, өмірге құнсыз қарайтын тұлға. Осындай адамдар көбейген сайын, елдің де даму қарқыны баяулайды. Бұл дерт ұлттың иммунитетін әлсіретіп, елдің рухани және интеллектуалдық деңгейін төмендетеді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда нашақорлықпен күрес бағытында түрлі заңнамалық, медициналық, профилактикалық шаралар қолға алынған. Елімізде арнайы орталықтар ашылып, оңалту бағдарламалары іске асырылуда. Алайда бұл жеткіліксіз. Себебі, нашақорлықтың тамыры тереңде. Онымен күресу үшін тек полиция мен дәрігер емес, бүкіл қоғам атсалысуы қажет. Әр отбасы, әр мұғалім, әр азамат бұл індеттің алдын алуға өзіндік үлесін қосуы тиіс. Балалармен ашық сөйлесу, жасөспірімдердің бос уақытын тиімді ұйымдастыру, спорт пен өнерге баулу, өмірлік мақсат қоюға жетелеу – міне, осындай әрекеттер ғана жастарды есірткіден арашалап қала алады.
Сонымен қатар, дін мен руханияттың рөлі де бұл мәселеде ерекше. Жан тазалығы мен рухани байлыққа қол жеткізген адам есірткіні қажет етпейді. Адам өз өмірінің қадірін түсінгенде, оған қол жұмсамайды, денсаулығына зиян келтірмейді. Сондықтан да ұлттық тәрбие мен рухани бағдарды нығайту – нашақорлықпен күрестің басты құралы болуы тиіс.
Ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерде де есірткінің зиянын ашық айту, шынайы оқиғалар арқылы адамдардың санасын ояту қажет. Қазіргі жастардың ақпаратты көп тұтынатынын ескерсек, олармен осы алаңда сөйлесіп, олардың сеніміне кіру маңызды. Кино, бейнероликтер, блогерлер, подкасттар арқылы дұрыс бағдар бере алсақ, бұл күресте үлкен жеңістерге қол жеткіземіз. Ең бастысы – жастарды сендіру, тыңдау, түсіну және оларды қабылдау. Олар тек қана ересектердің сөзін емес, шынайы қамқорлығын сезінгенде ғана дұрыс жолға түсе бастайды.
Жалпы, нашақорлықпен күрес – бұл жай науқандық шара емес. Бұл – үздіксіз білім мен тәрбиені, сана мен жүректі қамтитын ұзақ мерзімді үдеріс. Мұнда мектеп, отбасы, дін, мемлекет, БАҚ және әрбір азаматтың орны ерекше. Қоғам бірігіп әрекет еткенде ғана біз бұл дерттің алдын алып, дені сау, санасы сергек, болашағы жарқын ұрпақ тәрбиелей аламыз.
Нашақорлықтың тамыры тереңде жатқанын ұмытпауымыз керек. Бұл дерт – көбінесе адамның ішкі күйзелісі мен өмірден түңілуінен бастау алады. Жастар өз орнын таба алмай, жаны жараланып, өмірдің мәнін жоғалта бастағанда, олар бір сәттік тыныштық пен жалған бақыт сыйлайтын нәрсеге ұмтылады. Сол кезде олардың жолында есірткі тұра қалады. Өкініштісі, осы бір тәуелділікке бой алдырғаннан кейін адамның өмірі мүлдем өзгереді – ол бұрынғыдай қуана алмайды, жүрегінде үміт оты сөне бастайды.
Бұл жерде қоғамдағы рухани жұтаңдық, материалдық құндылықтарға тым бой ұру, махаббат пен қамқорлықтың жетіспеушілігі де рөл атқарады. Адам – ең алдымен мейірімге, түсіністікке, қабылдауға мұқтаж тіршілік иесі. Бірақ бүгінгі өмірдің қарқыны адамдардың бір-біріне көңіл бөлуге, жан дүниесіне үңілуге мұршасын келтірмей жатыр. Жастар көп жағдайда өз мәселесімен жалғыз қалып, ішкі күйзелісін ешкіммен бөлісе алмайды. Бұл тұйық шеңберден шығудың бір көрінісі ретінде олар зиянды әдеттерге бой алдырады.
Нашақорлық – тек есірткі тұтыну емес, ол адамның ерік-жігерінің әлсіздігін, рухани бос кеңістігін көрсетеді. Жүректе махаббат пен мақсаттың болмауы адамды түнекке тартып, оны қайғы мен үмітсіздікке итермелейді. Сондықтан есірткімен күрес – бұл ең алдымен адамның ішкі әлемін қалыптастырумен тікелей байланысты. Жасөспірімнің бойына бала кезден арман мен сенім, жауапкершілік пен табандылық қасиеттерін сіңіру қажет. Оған өмірдің әсемдігін, шынайы махаббаттың, адал достық пен таза еңбектің қадірін үйрету – әрбір ата-ананың, ұстаздың, тәлімгердің міндеті.
Сонымен бірге, нашақорлықтың алдын алуда мектептің орны ерекше. Білім беру тек пән үйретумен шектелмеуі тиіс. Жасөспірімдердің мінез-құлқын қадағалау, олардың ішкі жан дүниесіне терең бойлау, жеке тұлға ретінде даму жолына бағыт беру – мектептегі тәрбие жүйесінің басым бағыты болуы тиіс. Баланың бойында сенімділік пен болашаққа деген ұмтылыс болса, ол қандай қиындық болса да, зиянды жолдарға түспейді.
Бұқаралық ақпарат құралдары мен мәдениет саласы да бұл күресте үлкен күшке ие. Экраннан немесе әлеуметтік желіден көретін әрбір бейне, әрбір сөз жастардың санасына әсер етеді. Егер қоғамда есірткі мен ішімдікті насихаттайтын контент көбейсе, онда оған қарсы тұру одан сайын қиындайды. Сондықтан жастарға үлгі бола алатын, өмірді сүйетін, күресе білетін кейіпкерлерді көрсету маңызды. Қиындықтан қашпай, өз жолын тапқан адамдардың хикаясы – жастарға шынайы мотивация болады. Қазіргі заманда атақты адамдар мен блогерлердің сөзін жастар үлгі тұтып жүргендіктен, олар да осы тақырыпта үн қатуы тиіс.
Нашақорлық – әлеуметтік әділетсіздікпен де тығыз байланысты. Жұмыссыздық, кедейлік, өмір сүру деңгейінің төмендігі – адамның өз болашағына деген сенімін жояды. Мұндай жағдайда адамдар уақытша ләззат беретін, бірақ соңы қайғы мен өлімге апаратын жолды таңдайды. Сондықтан мемлекет тарапынан жастардың әлеуметтік жағдайын көтеру, білім алуына, жұмысқа орналасуына, кәсіп бастауына мүмкіндік жасау – өте маңызды. Өз ісін сүйетін, қоғамға пайдалы болуды мақсат ететін адам нашақорлықтың жолына түспейді.
Есірткімен күрес – бұл тек жазалау емес, ол – түсіндіру, алдын алу, емдеу, оңалту, қолдау көрсету, жанашыр болу. Адам есірткінің торына бір түсіп кетсе, оны айыптамай, керісінше, қолдау көрсетіп, қайтару – адами парыз. Қазір елімізде көптеген оңалту орталықтары жұмыс істеп жатыр. Бірақ бұл орталықтардың көпшілігі жеткілікті қаржыландырылмайды, кәсіби мамандар жетіспейді, ұзақ мерзімді қолдауға мұқтаж. Есірткіге тәуелді адамды қайта қоғамға қосу – оңай жұмыс емес, бұл үшін білікті психологтар, әлеуметтік қызметкерлер мен дәрігерлердің тізе қосып жұмыс істеуі қажет.
Осы тұрғыда дін де – ерекше күш. Қасиетті кітаптарда адамның өмірі – Алланың аманаты деп көрсетілген. Өз өміріне, денсаулығына қиянат жасау – үлкен күнә. Ислам діні адамның денсаулығын, ақылын, жанын қорғауға шақырады. Сондықтан мешіттер мен дін қызметкерлері бұл мәселеде халыққа түсіндіру жұмыстарын жиі өткізіп, жастарға рухани бағдар бере алуы тиіс. Жүрегі иманға, тілі шүкірге толы адам ешқашан өзін жоя алмайды.
Қорытындысыз да айтарымыз – нашақорлықпен күрес тек бір саланың ғана емес, тұтас қоғамның ортақ міндеті. Әрқайсымыз өз орнымызда осы індеттің алдын алуға үлес қоса аламыз: тәрбие арқылы, сөз арқылы, мейірім арқылы, білім арқылы. Әр жас өмірге құштарлықпен қарауы үшін, оған сенім мен махаббат керек. Міне, қоғам осыны бере алғанда ғана, біз бұл дертті жеңе аламыз.
Нашақорлықпен күресте нақты сандар мен статистика – мәселенің қаншалықты ауқымды екенін дәлелдейтін басты құралдардың бірі. Себебі жай ғана сөзден гөрі нақты деректер адамдардың санасына тереңірек әсер етеді. Қазір бұл мәселе тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде өршіп тұрған жаһандық індетке айналып отыр.
БҰҰ-ның Есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасының (UNODC) 2024 жылғы есебіне сәйкес, әлемде 296 миллион адам кем дегенде бір рет есірткі тұтынған. Бұл – Жер бетіндегі әрбір 25-ші адам деген сөз. Ең жиі қолданылатын зат – каннабис, одан кейін амфетаминдер, экстази, героин және синтетикалық опиоидтар тұр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) мәліметтері бойынша, жыл сайын 600 мыңнан астам адам есірткіге байланысты аурулардан немесе артық дозалану салдарынан көз жұмады.
Қазақстанға келсек, Ішкі істер министрлігінің 2024 жылғы деректері бойынша, елімізде 110 мыңнан астам адам есірткіге тәуелді ретінде тіркелген. Оның ішінде 30%-ы – 18-25 жас аралығындағы жастар. Бұл – ең белсенді әрі болашағы зор буын өкілдерінің елеулі бөлігі есірткі шырмауына ілініп отырғанын білдіреді. Тағы бір алаңдататын мәлімет – соңғы жылдары синтетикалық есірткіге тәуелділердің саны күрт артқан. Бұл заттарды интернет арқылы жасырын сатып алу оңай болғандықтан, әсіресе жастар арасында кең тарап отыр.
Мысалы, 2023 жылы елімізде заңсыз айналымнан 19 тоннадан астам есірткі тәркіленді. Оның ішінде синтетикалық есірткінің үлесі 3,7 тоннаға жеткен. Бұл – алдыңғы жылдармен салыстырғанда екі есеге жуық артық көрсеткіш. Құқық қорғау органдары 3 мыңнан астам есірткіге байланысты қылмыстық іс қозғап, 200-ден астам ұйымдасқан қылмыстық топтың жолын кескен. Бірақ бұл – тек көрініп тұрған бөлігі ғана. Көлеңкелі нарықта есірткінің айналымы бұдан да ауқымды болуы мүмкін.
Тағы бір маңызды дерек – жастар арасында есірткі туралы түсініктің өзгеруі. «Есірткі – қауіпті» деген ұғымды қазіргі кейбір жас буын жеңіл-желпі қабылдай бастады. Әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей, Қазақстанда 15-24 жас аралығындағы жастардың 12%-ы кем дегенде бір рет есірткі қолданып көргенін мойындаған. Олардың басым бөлігі бұл әрекетті «қызығушылық үшін» немесе «достармен бірге көңіл көтеру үшін» жасағанын айтқан. Бұл – алдын алу жұмыстарының әлсіздігін, жастармен ашық сөйлесудің жеткіліксіздігін көрсетеді.
Психикалық денсаулық мәселелері мен әлеуметтік күйзелістер де – нашақорлықтың таралуына әсер ететін факторлар. 2024 жылғы зерттеулерге сәйкес, есірткі қолданатын адамдардың 60%-дан астамы депрессия, мазасыздық, жалғыздық секілді ішкі жан күйзелісін бастан кешіретінін айтқан. Бұл – қоғамда психологиялық көмек пен қолдау жүйесінің әлсіз екенін көрсетеді.
Мемлекет тарапынан соңғы жылдары бірқатар маңызды шаралар қолға алынуда. Қазақстанда 20-дан астам есірткіге қарсы оңалту орталықтары жұмыс істейді. 2023 жылдың өзінде бұл орталықтарға 15 мыңнан астам адам жүгінген. Оның ішінде 5 мыңнан астамы 25 жасқа дейінгі жастар. Сонымен қатар, елімізде «Қауіпсіз мектеп», «Саламатты Қазақстан», «Бәрі де өз қолыңда» сынды алдын алу жобалары жүзеге асуда. Дегенмен бұл бағдарламалар кей өңірлерде жеткілікті деңгейде қамтылмаған, ал шалғай аймақтарда жастарды қамту өте қиын.
Сондай-ақ, Қазақстанда синтетикалық есірткілердің интернет арқылы таралуына қарсы арнайы кибербақылау топтары құрылып, Telegram, DarkNet сияқты платформаларға бақылау күшейтілген. 2023 жылы осындай платформаларда таралған 1200-ден астам есірткі жарнамасы бұғатталған. Бірақ интернеттің ашықтығы мен анонимдігі есірткіні еркін таратуға әлі де мүмкіндік беріп отыр.
Жоғарыда келтірілген сандар мен деректерден көріп отырғанымыздай, нашақорлық – тек жеке адамның емес, бүкіл ұлттың тағдырына тікелей әсер ететін күрделі әрі кең ауқымды мәселе. Бұл деректер қорқынышты әрі ойландырады. Жыл сайын мыңдаған тағдыр бұзылып, жүздеген адам өмірімен қоштасып жатыр. Демек, біз енді үнсіз отыра алмаймыз.
Бұл мәселені шешу үшін кешенді, үйлесімді және тұрақты жұмыс қажет. Әлеуметтік жарнамалардан бастап, мектеп бағдарламасына енгізілетін арнайы курстар, психологиялық қолдау орталықтары, ата-аналарға арналған оқыту тренингтері – бәрі де бір мақсатқа жұмылуы тиіс. Тек сонда ғана біз қоғамдағы нашақорлық індетін тоқтатып, келешек ұрпаққа жарқын болашақ бере аламыз.
Нашақорлық – бұл жай ғана жаман әдет емес, бұл – адам өмірін жұтатын, қоғамның тынысын тарылтатын, ұлттың болашағына қауіп төндіретін дерт. Ол адамның тәнін ғана емес, жанын, рухын, ерік-жігерін де улайды. Бір адамның нашақорлыққа тәуелді болуы – бүтін бір отбасының қайғысы, жақын жандардың жүрек жарасы. Ал ондай адамдар мыңдап, он мыңдап көбейсе, бүкіл қоғамның діңгегі шайқалады. Сондықтан бұл мәселе – бәрімізге ортақ.
Соңғы жылдары қоғам, мемлекет, үкіметтік емес ұйымдар тарапынан нашақорлықпен күреске белгілі бір деңгейде көңіл бөлініп келеді. Заң күшейіп, есірткінің заңсыз айналымына тосқауыл қою бағытында ауқымды шаралар жүргізілуде. Алайда бұл жеткіліксіз. Бұл күрес тек жазалау немесе есірткі сатушыларды ұстаумен шектелмеуі тиіс. Ең басты міндет – алдын алу, түсіндіру, тәрбиелеу, қолдау көрсету.
Жастар – кез келген қоғамның ең үлкен байлығы. Олардың жүрегінде үміт барда, оларды түзу жолға сала аламыз. Ол үшін жастардың жан айқайына құлақ асуымыз керек. Қоғам оларға тек талап қоймай, мейірім мен бағыт-бағдар беруі қажет. Арманға жетелейтін орта, рухани азық, табысты болуға жол ашатын мүмкіндік, психологиялық қолдау, сенім мен сүйіспеншілік – міне, жастарды есірткіден қорғайтын шынайы қалқан.
Бұл бағытта отбасына, мектепке, ЖОО-ларға, БАҚ пен интернет платформаларға, діни мекемелерге және әрбір ересек азаматқа зор жауапкершілік жүктеледі. Себебі қоғамның иммунитеті – адамдардың санасы мен жүрегінде. Саналы ұрпақ қана санасыздықпен күресе алады. Бізге бір-бірімізге немқұрайлы қарауға болмайды. Бір жасқа көмектесу – бүтін бір болашақты сақтау деген сөз.
Қорытындылай келе, нашақорлықпен күрес – бұл бір күннің шаруасы емес. Бұл – ұлттың сана деңгейін арттыруға, руханиятты күшейтуге, адам мен қоғам арасындағы байланысты нығайтуға бағытталған ұзақ әрі жүйелі процесс. Бұл – ұрпақ үшін, болашақ үшін, тірі қалу үшін жүргізілетін күрес. Сол күресте әрбіріміздің орнымыз бар. Себебі бір адамның өмірі – бүкіл адамзаттың құндылығы.
Біз жастарды қорғап қала алсақ – болашақты да сақтай аламыз.
Біз нашақорлыққа тосқауыл қоя алсақ – ұлттың болашағын аман сақтаймыз.
Ендеше, бейжай болмау – парыз. Білім беру – міндет. Қолдау көрсету – адамгершілік.
Ұлттың саулығы – әрбіріміздің жүрегімізден басталады.
