Қазақы болмыс пен заманауи сана: үйлесім таба ала ма?

XXI ғасырдың шындығы – ұлттық болмысты сақтай отырып, әлемдік кеңістікте өз орнын таба білу. Жаһандану, цифрлық технологиялар мен мәдениеттер тоғысында ұлттық құндылықтар мен заманауи сана арасында үйлесімділік орнату – бүгінгі қоғам үшін стратегиялық мәнге ие. Бұл мәселе әсіресе жастар арасында өткір тұр. Себебі дәл осы буын – ұлттың болашағы, тіл мен мәдениеттің тасымалдаушысы.

Ұлттық болмыс дегеніміз – тіл, дәстүр, руханият, салт-сана мен өмір салтының жиынтығы. Ал заманауи сана – технологиялық даму, шет тілдерін меңгеру, ашық коммуникация мен жаһандық көзқарас. Қазақстандық қоғамда бұл екі бастау көп жағдайда қарама-қарсы қойылып жатады. Алайда ғылыми орта мен білім саласы бұл ұғымдардың үйлесуі мүмкін екенін көрсетіп отыр.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың философия кафедрасы жүргізген 2023 жылғы зерттеуге сәйкес, студенттердің 71%-ы ұлттық құндылықтарды сақтай отырып, заманауи білім мен технологияны қатар игеруге болады деп санайды. Бұл – жастар арасында ұлттық негіздің әлі де маңызын жоғалтпағанының белгісі.

Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігінің 2024 жылғы мәліметіне сай, елдегі 130 жоғары оқу орнының 63-інде қазақ және ағылшын тілдерінде білім беру қатар жүргізіледі. Бұл – билингвизм мен ұлттығымызды сақтап қалудың тиімді формасы.

2023 жылы Назарбаев Университеті, Абай атындағы ҚазҰПУ және ҚазҰАУ базасында “Ұлттық болмыс және заманауи білім” атты элективті курстар енгізілді. Бұл пәндерде қазақ халқының дүниетанымы, тарихи санасы мен цифрлық әлемдегі өзекті мәселелер қатар қарастырылады.

Сонымен қатар, Білім саласында цифрлық оқулықтар арқылы ұлттық мазмұнды жеткізу жұмысы күшейтілді. Мысалы, “Оқулық” республикалық ғылыми-практикалық орталығының дерегінше, 2022–2024 жылдар аралығында қазақ әдебиеті, тарих және этнопедагогика бағытындағы 57 оқулық жаңа форматта – интерактивті, аудио, видео және геймификацияланған нұсқаларда дайындалды.

Мәдениет пен өнер – ұлттық болмыстың көрінісі. Бүгінгі күні бұл салада да елеулі өзгерістер бар. Қазақи болмыс заманауи өнермен тоғысып, жаңа бағыттарды тудырып отыр. “Nomad Modern” бренді 2023 жылы Париждегі сән апталығына қатысып, қазақтың киіз үйі, ою-өрнегі мен дәстүрлі киімдерін жаңа форматта ұсынды. Бұл жоба Forbes Kazakhstan журналында “Ұлттық стильді халықаралық деңгейде дәріптеген бренд” ретінде аталды.

Сондай-ақ, “Ұлы дала сазы” жобасы аясында 2022–2024 жылдары 150-ден астам қазақ халық әні мен күйі заманауи өңдеумен YouTube және Spotify платформаларына жүктелді. Бұл аудиожазбалар 2 миллионнан астам тыңдалым жинап, ұлттық музыкаға деген қызығушылықтың артқанын көрсетті.

Цифрлық технологиялар – қазіргі заманның басты құралы. Сол себепті ұлттық құндылықтарды осы платформада насихаттау өзекті. 2024 жылы іске қосылған “Қобызгалерея” жобасы – соның нақты дәлелі. Бұл жобаның аясында мектеп оқушылары QR-код арқылы домбыра мен қобыз тарихын, ұлттық музыка аспаптарының шығу тегін, күйлердің мазмұнын біліп, визуалды әрі аудиоформатта тыңдай алады.

Сонымен қатар, “Ұлт Блогерлері” жобасы аясында TikTok пен Instagram желілерінде қазақ тілінде ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып және тарихты түсіндіретін қысқа видеолар саны артты. 2023 жылдың қорытындысы бойынша, бұл видеолардың жалпы қаралымы 6,5 миллионнан асты.

“Рухани жаңғыру” бағдарламасы шеңберінде 2023 жылдан бастап мектептерде “Ұлттық тәрбие” факультативі енгізілді. Онда оқушылар ұлттық ойындарды, қазақтың батырлар жыры мен ертегілерін үйренеді. Білім және ғылым министрлігі келтірген дерекке сүйенсек, 2024 жылы бұл пән 1 372 мектепте жүргізілді.

Сондай-ақ, ауыл мектептерінде “Тығызбай сабақтар” пилоттық жобасы іске қосылды. Бұл жоба аясында ұлттық құндылықтар STEM пәндерімен (математика, физика, информатика) байланыстырыла оқытылады. Мәселен, физика сабағында “қобыздың үн шығару механизмі” немесе “домбырадағы тербеліс заңдылығы” сияқты кейстер қарастырылады.

Жастар арасындағы сауалнама нәтижелері де бұл үйлесімнің бар екенін көрсетіп отыр. 2024 жылы “Жастар” ғылыми-зерттеу орталығы жүргізген зерттеуге 2 000 студент қатысқан. Нәтижесінде:

•74% — қазақ тілін күнделікті қолданыс тілі ретінде таңдайды;

•58% — ұлттық аспапта ойнауды үйренгісі келетінін айтты;

•65% — заманауи технология арқылы қазақ мәдениетін насихаттау қажет деп санайды.

Сонымен қатар, 2024 жылы Алматы қаласында өткен “Ұлт патриоттық талпынысы” атты жастар флешмобына 700-ден астам студент қатысты. Олар Алаш ұрандарын заманауи рэп стилінде жеткізді. Бұл – жаңа формадағы ұлттық сана қалыптасуының айғағы.

Дегенмен, үйлесімге жету жолында қиындықтар да жоқ емес. Қазақстанның бірнеше облысында қазақ тілді контенттің азаюы байқалады. Мәселен, Ақтөбе, Қостанай, Павлодар облыстарында 2023 жылы мектеп оқушыларының 34%-ы қазақ тілінде оқуға ынтасыз екенін білдірген. Оның себебі – отбасында қазақ тілінің аз қолданылуы және қазақи мазмұндағы телебағдарламалардың жетіспеушілігі.

Сондай-ақ, мәдени индустрияда ұлттық элементтер көбінесе коммерциялық мақсатта пайдаланылып, терең мағынасы ескерілмей жатады. Бұл – болмыстың үстірт көрінісіне әкелуі мүмкін.

Ұлттық болмысты сақтау және заманауи сана қалыптастыру бағытында мемлекет тарапынан жүйелі жұмыстар жүргізіліп жатыр. 2023–2025 жылдарға арналған “Ұлттық мәдениет” бағдарламасына 18,3 млрд теңге бөлінді. Бұл қаржы кітапханалар мен мұражайлардың цифрлық жаңғыруына, ұлттық кинолар мен анимацияларға, сондай-ақ мектеп бағдарламаларына ұлттық мазмұн енгізуге жұмсалады.

Сондай-ақ, ҚР Оқу-ағарту министрлігі 2025 жылға дейін балабақша бағдарламасына “Ұлттық-экологиялық мәдениет” атты пән енгізуді жоспарлап отыр. Бұл пәнде ұлттық тағамдар, табиғатты қастерлеу, дәстүрлі қазақ философиясы негізге алынады.

Қазақы болмыс пен заманауи сана бір-біріне қарама-қайшы емес. Олар – қоғамды ілгерілетуге арналған қос қанат. Ең бастысы – осы екі құндылықты бір арнаға тоғыстырып, жастар санасына дұрыс бағытпен жеткізу. Білім беру, мәдениет, медиа және цифрлық технологиялар осы үйлесімділікке қол жеткізудің негізгі тетігі бола алады. Бұл бағыттағы жұмыстар жүйелі түрде жалғасса, Қазақстан ұлттық болмысын сақтап, заманауи даму көшіне ілесе алатын бірегей елге айналуы мүмкін.