Әлеуметтік желілер жастардың тіліне де, санасына да түбегейлі ықпал ете бастады. TikTok, Instagram, YouTube сияқты платформалар енді тек уақыт өткізу немесе ақпарат алмасу құралы емес, өзін-өзі таныту, пікір білдіру, табыс табу және тілдік ортаға әсер ететін кеңістікке айналды. Осы жаңа медиалық кеңістікте қазақ тіліне орын бар ма? Бұл платформалар қазақ тілін жаңғырта ала ма, әлде жастарды одан алыстатып жатыр ма? Бұл – қазіргі қоғам алдындағы ең өзекті сұрақтардың бірі.
Цифрлық ұрпақ – Z және Alpha буыны – танымын енді теледидар не кітап арқылы емес, TikTok-тағы трендтер мен Instagram лентасы, YouTube влогтары арқылы қалыптастырып келеді. Бүгінде тілдік норманы анықтайтын – жаңалық жүргізушінің сөзі емес, блогердің сөйлеу мәнері. Бұрын тіл мәдениеті әдеби стильмен тараса, қазір көпшілік сөйлесу тілінің ықпалында. Бұл құбылыс қауіпті болып көрінуі мүмкін, бірақ дұрыс пайдаланылса, үлкен мүмкіндікке айнала алады.
TikTok – санаға тез сіңетін қысқа бейнелер арқылы ықпал ететін жылдам құрал. Бір минутқа жетпейтін видеоларда ой, эмоция, тілдік құрылым көрерменнің қабылдауын жаңа арнаға бұрады. Instagram – визуал мен мәтінді ұштастырып, стористер мен reels форматында күнделікті сөйлеу дағдысына әсер етеді. Ал YouTube подкаст, влог, білім беру видеолары арқылы терең әрі мазмұнды контент ұсынады. Осы үшеуі – қазақ тілінің кеңістікте сақталып қалуы немесе шетке ығысуы үшін шешуші алаңдар.
Қазақ тіліндегі контенттің қазіргі ахуалы күрделі. Жастардың көбі контентті орыс не ағылшын тілінде тұтынады. Бұған басты себеп – сапалы қазақтілді өнімнің аздығы және жүйелі қолдаудың жоқтығы. TikTok-тағы контенттің басым бөлігі – шетелдік үлгіде. Қазақша видеолар да бар, бірақ олар кең аудиторияға жете алмай жатыр. Себебі алгоритм қазақ тіліне бағдарланбаған, трендті қалыптастыратын аудитория – орыс тілді, ал қазақтілді блогерлер тым аз.
Instagram-да қазақша жазбалар көбейіп келеді. Бірақ олар әдеби тілде емес, көбіне ауызекі және аралас (қазақ-орысша) тілде жасалады. Бұл – бір жағынан тілдің бейімделуі, екінші жағынан шұбарлануының көрінісі. Ал YouTube – қазақ тілі үшін ең үлкен тыныс алаңы. Дегенмен мұнда да тұрақты әрі сапалы қазақтілді жобалар санаулы ғана. Qazaqsha Life, Talbesik, Alem Tube сияқты авторлар бар, бірақ олардың аудиториясы шектеулі.
Жастар қазақ тілін қолдануда екі түрлі мотивациямен жүреді. Бірі – ұлттық болмысын сақтау үшін, екіншісі – трендке еру арқылы танымал болу үшін. Егер қазақ тілді контент трендке айналса, жастар оны еріксіз қабылдайды. Бірақ бұл үшін әлеуметтік желі алгоритмдері қазақ тіліне бейімделіп, жастарға түсінікті әрі тартымды үлгі ұсынуы керек.
TikTok, Instagram және YouTube платформалары контентті таратуда көру ұзақтығы, пікір мен лүпіл саны, хештег пен сипаттамадағы сөздер, аудионы тану арқылы шешім қабылдайды. Алайда бұл жүйелер қазақ тілін толық тани алмайды. Мысалы, YouTube 2024 жылға дейін қазақ тіліне автоматты субтитр жасауды енгізбеді. TikTok әлі де қазақша дыбысты дұрыс танымайды. Сондықтан қазақша видеолар алгоритмге түсініксіз қалып, кең аудиторияға таралмайды.
Мәселені шешу үшін шетел тәжірибесіне үңілу қажет. Корея YouTube пен Instagram арқылы корей тілін жаһандық трендке айналдырды. Олар видеоларға тұрақты субтитр қосты, тіл үйренуге арналған контенттер жасады, мемлекеттің қолдауымен арнайы платформалар іске қосты. Түркияда ұлттық контентке гранттар мен оқыту курстары беріледі, ал түрік тіліндегі видеолар кеңінен таралады.
Қазақ тіліндегі контентті нығайту үшін бірнеше нақты қадам қажет. Біріншіден, алгоритмге қазақ тілін “үйрету” керек: тұрақты хештегтер, тақырыптар мен субтитрлер арқылы. Екіншіден, блогерлерге қолдау қажет – гранттар, онлайн мектептер, шығармашылық орталықтар құрылуы тиіс. Үшіншіден, Google, Meta, TikTok сынды компаниялармен ресми жұмыс жүргізіп, қазақ тіліне қолдау көрсетуге ықпал ету керек. Төртіншіден, жастар арасында қазақша тренд қалыптастыру қажет: байқаулар, челлендждер, күлкілі әрі ұлттық контент арқылы.
Мақсат – қазақ тілін жай ғана қолданылатын емес, сұранысқа ие тілге айналдыру. Бұл үшін мәдениет, медиа, ІТ, жастар мен мемлекет күш біріктіруі тиіс.
Қазіргі жастар – тілді бейсаналы түрде қабылдайтын аудитория. Олар үшін тіл – идеология емес, стиль мен образ. Демек, қазақ тілін олардың өмір салтына икемдеу керек. Жасөспірім үшін «тіл – ұлттың жаны» деген пафос емес, «қазақша сөйлейтін адам – стильді» деген ой маңыздырақ әсер етеді.
Қазақ тілі икемді тіл. Ол бейнелі, көркем ғана емес, заманауи тіркестер мен сленгтерге де бейім. «Күйіп-пісу», «алып-ұшпа», «сүт бетіне шығардай» сияқты тіркестер TikTok-тағы қысқа видеоларға дәл келеді. Сонымен қатар, қазақша сөйлейтін жастар да артып келеді. Олар бұрын ұялатын кедергіні бұзып, тілді сенімділікпен қолдана бастады. Кейбірі бастапқыда мода үшін бастаса да, уақыт өте тілмен байланысы тереңдей түседі. Бұл – қазақ тілінің жастар эмоциясына әсер етіп, шынайы болмысына еніп жатқанының белгісі.
«Қазақ тілі заманауи бола ала ма?» деген сұрақ – тілдің өзгермейтін дүние деген ескі көзқарастан туған. Тіл – тірі ағза. Ол TikTok-та әзіл арқылы, YouTube-та білім мен пікір арқылы, Instagram-да стиль мен визуал арқылы өмір сүреді. Жас ұрпақ та қазақ тілін жаңа стильде тұтынып, дәстүр мен жаңашылдықты қатар алып жүре алады.
Қазақ тілінің болашағы алгоритмде емес, жүректе. Алгоритм – тек құрал. Ал тілдің тағдыры – жастардың сезімінде, эмоциясында, өмір салтында. Егер олар қазақ тілінде күле алса, жылай алса, сүйе алса, табыс таба алса – бұл тіл ешқашан өшпейді. Тек сол тілде сөйлеуге еркіндік беретін орта мен мүмкіндік қажет. Сонда ғана қазақ тілі әлеуметтік желіде де, қоғамда да тіршілік ететін қуатты тілге айналады.
Мақпал Әділханқызы