Қазақстанда жоғары білім жүйесі даму үстінде. Университеттер академиялық еркіндікке ие болып, заманауи білім беру стандарттары енгізілуде. Алайда осы үдерісте оқу сапасына, студенттердің біліміне, қоғамның сеніміне тікелей әсер ететін бір маңызды мәселе – академиялық адалдық талаптарының сақталмауы. Академиялық адалдық – кез келген оқу орны мен оның студенттерінің абыройына, академиялық беделіне негіз болатын қағидат. Бұл принцип бұзылған жағдайда білім беру жүйесінің тұтастығына нұқсан келеді.
Академиялық адалдық ұғымы
Академиялық адалдық – студенттің, оқытушының, ғылыми қызметкердің оқу және зерттеу жұмыстарында әділеттілік пен шыншылдықты сақтауы. Бұл ұғым келесі ережелерді қамтиды:
• Плагиаттан бас тарту;
• Өз бетінше орындау қағидатын сақтау;
• Сынақ пен емтихан кезінде көшіру, шпаргалка қолдану сияқты әрекеттерге жол бермеу;
• Ғылыми еңбектерде дәйексөз келтіру тәртібін сақтау;
• Біреудің жұмысын өзінікі етіп көрсетуге тыйым салу.
Бұл қағидаттар студентке тек бағасын көтеру үшін емес, болашақ маман ретінде жауапкершілікпен қалыптасуына әсер етеді.
Қазақстандағы жағдай: статистика мен зерттеулер
2023 жылы ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі жүргізген зерттеуге сәйкес, Қазақстандағы студенттердің шамамен 42%-ы емтихан кезінде көшіру әрекетіне барғанын мойындаған. Сондай-ақ диплом жұмыстарының 17%-ы плагиатқа жол бергені анықталған. Бұл академиялық мәдениеттің әлі де қалыптасу үстінде екенін көрсетеді.
Назарбаев Университеті мен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ базасында жүргізілген әлеуметтік сауалнама нәтижесі бойынша:
• Студенттердің 56%-ы курстық жұмысын өзі жазбайды, арнайы біреуге жаздырып алады;
• 23%-ы тест тапсыру кезінде сырттан көмек алады;
• Тек 21%-ы ғана барлық тапсырмаларын академиялық ережелерге сай орындайтынын айтқан.
Академиялық адалдықты бұзу формалары
1. Плагиат – ең жиі кездесетін және қауіпті әрекет. Ғылыми еңбек, эссе, курстық жұмыс сияқты жазбаша тапсырмаларды басқа біреудің еңбегінен көшіріп, өз атымен тапсыру – академиялық құқықбұзушылық болып саналады.
2. Академиялық жалғандық – жалған деректер келтіру, тәжірибе нәтижелерін қолдан жасау, зерттеу жүргізілмеген материалды жазып шығару.
3. Сыбайлас әрекеттер – студенттің оқытушыға пара беруі немесе бағасын көтеру мақсатында басқа жолдармен әсер етуі.
4. Көшіру мен шпаргалка қолдану – емтихан кезінде материалдарды заңсыз қолдану.
5. Ғылыми еңбекті сатумен айналысу – курстық, дипломдық, магистрлік жұмыстарды тапсырысқа жазып беру және сату.
2022 жылы Алматы қаласындағы жеке университеттердің бірінде диплом жұмысын тапсыру кезінде 15 студенттің бір автордан сатып алынған бірдей тақырыптағы жұмыстарды өткізгені анықталып, олардың диплом алу мерзімі бір жылға кейінге шегерілді. Университет тарапынан академиялық адалдық кодексін бұзғаны үшін қатаң шаралар қолданылған.
Адалдықтың маңызы
Академиялық адалдықты сақтау – бұл тек студенттің жеке таңдауы емес, бүкіл қоғамға әсер ететін фактор. Себебі адал емес жолмен диплом алған маман – болашақта өз саласына зиян келтіруі мүмкін адам. Әсіресе медицина, педагогика, инженерия сияқты салаларда сапасыз білімнің салдары ауыр болуы мүмкін.
Мысал үшін, плагиатпен жазылған дипломдық жұмыс негізінде мұғалім атанған жас маман өз ісінің негізін дұрыс түсінбесе, онда ол білім берудің сапасына кері әсер етеді.
Жоғары оқу орындарының жауапкершілігі
Университеттер мен институттар академиялық адалдықты сақтау бойынша нақты іс-шаралар атқаруы тиіс. Атап айтқанда:
• Академиялық адалдық кодексін қабылдау және таныстыру;
• Оқу жылы басында әр студентпен адалдық туралы келісімшарт жасау;
• Арнайы анти-плагиат жүйелерін (StrikePlagiarism, Turnitin) пайдалану;
• Оқытушылар мен студенттерге арналған семинарлар, тренингтер өткізу;
• Адалдықты насихаттайтын клубтар мен ұйымдарды құру.
Мысал: Қазақ-Британ техникалық университетінде студенттерге арналған «Academic Integrity Week» апталығы ұйымдастырылады. Бұл апталық аясында ашық пікірталас, эссе байқауы, академиялық адалдық тестілері өткізіліп, студенттердің адал білім алуға деген жауапкершілігі артады.
Студент жауапкершілігі
Көп жағдайда студенттер академиялық адалдық талаптарын білмеуі немесе оны елемеуі салдарынан тәртіп бұзады. Сондықтан:
• Жаңа студенттерге арналған арнайы кіріспе курстарында бұл мәселе жан-жақты түсіндірілгені дұрыс;
• Адалдыққа тәрбиелеу мектеп кезінен басталуы керек;
• Әлеуметтік желілер мен БАҚ арқылы бұл мәселенің маңыздылығы туралы түсіндіру жұмыстары қажет.
Заңнамалық база
Қазақстанда академиялық адалдыққа қатысты нақты нормативтік-құқықтық актілер бар. Олар:
• ҚР «Білім туралы» Заңы;
• ҚР «Ғылым туралы» Заңы;
• ҚР Қылмыстық кодексі (199-бап – авторлық құқықты бұзу);
• ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс (146-бап – авторлық құқықты бұзу);
• ЖОО ішкі ережелері мен академиялық саясаттар.
Кейбір университеттерде адалдықты бұзған студентті оқудан шығару немесе бағасын нөл қою сияқты тәртіптік жаза көзделген.
Халықаралық тәжірибе
Дамыған елдерде академиялық адалдық – білім жүйесінің негізгі талаптарының бірі:
• АҚШ-та көптеген университеттерде академиялық адалдықты бұзғаны үшін студентті біржола оқудан шығару қарастырылған.
• Финляндия мен Германияда кез келген ғылыми жұмысты тексеретін міндетті антиплагиат жүйелері енгізілген.
• Сингапур университеттерінде студенттерден академиялық этика бойынша ант қабылдау талап етіледі.
Қазақстан осы тәжірибелерді саралап, өз жүйесіне бейімдеу үстінде.
Жүйелі шешу жолдары
Академиялық адалдық мәселесін шешу үшін келесі шараларды кешенді түрде іске асыру маңызды:
1. Заңнаманы күшейту – плагиат пен жалғандыққа қатысты нақты жауапкершілік нормаларын енгізу.
2. ЖОО-дағы ішкі бақылауды жетілдіру – академиялық тәртіп ережелерін нақтылап, қадағалауды арттыру.
3. Ақпараттық-ағартушылық жұмыстар – студенттер арасында адалдықтың маңызын түсіндіру.
4. Этика мен академиялық мәдениет сабағын енгізу – барлық мамандықтарға міндетті пән ретінде.
5. Оқытушылардың жауапкершілігін күшейту – тек студент емес, мұғалім де үлгі болуы тиіс.
6. Сандық жүйелерді дамыту – барлық жазбаша жұмысты автоматты түрде плагиатқа тексеру.
Академиялық адалдық – тек білім беру саласының ғана емес, бүкіл қоғамның сапасына тікелей әсер ететін мәселе. Бұл ұғым әрбір студенттің, оқытушының, университет әкімшілігінің, тіпті ата-ананың ортақ жауапкершілігіне айналуы қажет. Тек білімді, адал, саналы ұрпақ қалыптастыру арқылы біз бәсекеге қабілетті мемлекет бола аламыз. Академиялық адалдық – өркениетті қоғамның айнасы.
«Жетісу-Ақпарат»
