Қазақстанда жастар арасындағы жұмыссыздық мәселесі бірнеше жылдан бері өзектілігін жоймай келе жатқан әлеуметтік-экономикалық түйткілдердің бірі болып отыр. Жұмыссыздық тек қана экономикалық белсенділікке әсер етпей, жастардың болашағына, әлеуметтік жағдайына, психологиялық жай-күйіне және елдің жалпы дамуына кері әсер етеді. Бұл әсіресе 15-28 жас аралығындағы жастардың арасынан көрінеді. Ұлттық статистика бюросының 2025 жылдың бірінші тоқсанындағы деректеріне сәйкес, елде жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі 3,9 пайызды құраған. Бұл көрсеткіш 2024 жылмен салыстырғанда сәл төмендегенімен, шамамен 71 мың жас ресми түрде жұмыссыз ретінде тіркеліп отыр. Жалпы еңбекке қабілетті жастар саны 2,2 миллионға жуық болса, соның ішінде 1,8 миллионы экономикалық белсенді саналады. Аймақтық көрсеткіштерге келсек, жұмыссыздық деңгейі ең жоғары өңірлердің қатарында Алматы қаласы (5,1%), Шымкент қаласы (4,9%) және Түркістан облысы (4,8%) тұр. Бұл өңірлердегі жастардың тығыз шоғырлануы, жоғары білім алып, қалаға қоныс аударушылар санының өсуі мен еңбек нарығындағы бәсекенің артуы осындай көрсеткіштерге әкеліп отыр. Керісінше, Солтүстік Қазақстан (2,8%) және Ақмола (3,1%) облыстарында жастар жұмыссыздығы елдік орташа көрсеткіштен төмен болып қалыптасқан.
Жұмыссыз жүрген жастардың әлеуметтік құрылымына көз жүгіртсек, олардың ішінде әйелдердің үлесі 57 пайыздан асады. Бұл әйел жастардың еңбек нарығына кіру жолында бірқатар кедергілерге тап болатынын көрсетеді. Сонымен қатар, жұмыссыз жастардың 65 пайызы жоғары немесе арнаулы орта білімге ие. Бұл да жоғары білім алған жастардың мамандығына сай жұмыс таба алмай, еңбек нарығында сұранысқа ие емес салаларды игеріп шығатынын айғақтайды. Ал қалған 35 пайызы мектептен кейін ешқандай кәсіптік даярлықсыз еңбек нарығына шыққан. Бұдан білім беру жүйесі мен еңбек нарығы арасында үйлесімсіздік байқалады. Жұмыссыз жастардың ішінде NEET санатына жататын, яғни оқымайтын, жұмыс істемейтін және кәсіби даярлықтан өтпейтін жастардың үлесі 2025 жылдың алғашқы үш айында 6,9 пайызды құраған. Бұл 2023 жылмен салыстырғанда (7,3%) азайғанымен, әлеуметтік тәуекелі жоғары топтың әлі де едәуір екенін көрсетеді. NEET-жастар – қоғамда белсенді емес, әлеуметтен тыс қалған, кей жағдайда криминалдық немесе радикалды топтарға тартылуы мүмкін әлеуметтік осал топ болып саналады.
Осы мәселені шешу үшін мемлекет жастарды жұмыспен қамтуға бағытталған бірнеше бағдарламаны іске асырып отыр. Солардың ішінде «Жастар практикасы» бағдарламасы арқылы жыл сайын он мыңдаған жас маман уақытша жұмысқа орналасып, тәжірибе жинақтауға мүмкіндік алады. 2024 жылы бұл бағдарламаға 25 мыңнан астам жас тартылып, ай сайын 35-45 мың теңге аралығында еңбекақы алған. Бұдан бөлек, «Бірінші жұмыс орны» жобасы да бітіруші түлектердің алғашқы еңбек жолын бастауына жол ашып отыр. Өткен жылы 4800-ден астам жас осы бағдарлама арқылы жұмысқа қабылданған. Сонымен қатар, «Жасыл ел» бағдарламасы арқылы 10 мыңға жуық жас маусымдық экологиялық жобаларда еңбек етті. Кәсіпкерлікке қызығушылық танытқан жастарға арналған «Бастау Бизнес» жобасы бойынша 2024 жылы 13 мың жас кәсіпкерлік негіздері бойынша оқытылып, 1500-ден астам грант бөлінді.
Дегенмен бұл шаралар мәселені толықтай шешуге жеткіліксіз. Себебі еңбек нарығының құрылымы жыл сайын өзгеріп келеді. Жаңа технологиялар, автоматтандыру және цифрлық трансформация кейбір кәсіптердің қажеттілігін азайтып, жаңа мамандықтарға деген сұранысты арттырып отыр. Сондықтан жастардың цифрлық дағдыларға машықтануы, IT саласына бейімделуі маңызды бағыттардың бірі болып саналады. 2025 жылы ІТ саласында жұмыс істейтін жастардың саны 15 пайызға артқан. Бұл олардың жаңа экономикаға бейімделіп жатқанын көрсетеді. Алайда бұл үрдіс бүкіл ел бойынша біркелкі жүріп жатқан жоқ. Әсіресе ауылдық жерлердегі жастар үшін интернетке қолжетімділік пен сапалы білім алу мүмкіндігі шектеулі болып отыр. Осы себепті де жастардың еңбек нарығына тең қол жеткізуі үшін өңірлік теңсіздікті жою басты міндеттердің бірі.
Үкіметтің 2025 жылдың соңына дейінгі жоспарына сәйкес, жастар жұмыссыздығы деңгейін 3,5 пайызға дейін төмендету көзделіп отыр. Бұл мақсатқа жету үшін ЖОО мен колледждердің білім беру бағдарламаларын еңбек нарығына сәйкестендіру, мектеп қабырғасынан бастап кәсіптік бағдар беру жүйесін дамыту, өңірлік жұмыспен қамту орталықтарының жұмысын жандандыру, қашықтан жұмыс істеу мүмкіндігін арттыру бағытында бірқатар кешенді шаралар жүзеге асырылмақ. Сондай-ақ, жастардың өз кәсібін ашуына қолдау көрсету үшін гранттар мен микрокредиттер беру жалғасады.
Жалпы алғанда, жастар арасындағы жұмыссыздық – тек статистикалық көрсеткіш емес, бұл қоғамның дамуына әсер ететін жүйелі фактор. Жұмыспен қамтылған, білімді, белсенді жастар – кез келген елдің экономикалық, әлеуметтік және инновациялық тірегі. Сондықтан мемлекет тарапынан бұл мәселе тек ресми бағдарламалармен шектелмей, кешенді, болашаққа бағытталған ұлттық стратегия аясында шешілуі тиіс. Жастардың әлеуетін тиімді пайдалану – Қазақстанның тұрақты дамуы мен өркендеуінің негізі болмақ.
Қазақстандағы жастар арасындағы жұмыссыздық мәселесін жан-жақты саралау барысында оның тек еңбек нарығындағы теңсіздікпен шектелмейтіні анықталып отыр. Бұл мәселе қоғамдағы әлеуметтік құрылымға, демографиялық жағдайға, ішкі көші-қон процесіне, тіпті қоғамдық тұрақтылыққа дейін әсер етеді. Ең әуелі жастар – елдің экономикалық болашағы, инновациялық әлеуеті және әлеуметтік белсенді бөлігі. Ал осы буынның бір бөлігінің ресми жұмыссыз, екінші бір бөлігінің бейресми немесе уақытша жұмыс істеп жүргені, үшінші тобының мүлде әлеуметтік және экономикалық процестерден шет қалғаны – стратегиялық қатерге айналады. Себебі тұрақты жұмысы жоқ, табыссыз, болашағына сенімі азайған жас буын ел ішіндегі әлеуметтік наразылықты арттыруы мүмкін.
Қазіргі таңда жастар көбіне білім мен еңбек нарығы арасындағы алшақтықтан зардап шегуде. Бұл мәселе әсіресе ЖОО мен колледждерден кейінгі жұмысқа орналасу кезеңінде айқын көрінеді. Білім беру мекемелері дайындап шығаратын мамандықтар еңбек нарығындағы сұранысқа сай келмеген жағдайда, жастар алған дипломымен жұмыс таба алмайды. Нәтижесінде олар бейресми еңбекке немесе мүлде экономикалық енжар жағдайға тап болады. Осы орайда ҚР Білім және ғылым министрлігі мен Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі арасында жүйелі интеграция мен нақты еңбек нарығына бағытталған реформалар қажет. Сонымен қатар жұмыс берушілер мен білім беру ұйымдары арасындағы серіктестік, дуальды оқыту, тәжірибелік дайындық, кәсіби бағдарлау жүйесін мектеп кезеңінен бастап жолға қою қажет.
Еңбек нарығына шығатын жастардың басым бөлігі – ауылдық жерлердің түлектері. Алайда ауыл жастарының мүмкіндігі қаладағы құрдастарымен салыстырғанда едәуір шектеулі. Бұл айырмашылық білім сапасында ғана емес, жұмыс орындарының жетіспеушілігі, инфрақұрылым дамымауы, кәсіпкерлікке ынталандырудың болмауы, интернет пен ақпаратқа қол жеткізудегі теңсіздіктерден де байқалады. Қалаға көшіп келген жастар үшін баспана мәселесі, тіркеу, жұмыс тәжірибесінің жоқтығы – қосымша қиындықтар туғызады. Нәтижесінде жастардың бір бөлігі бейресми немесе маусымдық жұмысқа жегіледі. Мұндай жағдайда зейнетақы жарнасы аударылмайды, әлеуметтік кепілдіктер болмайды, еңбек қатынастары заңмен реттелмейді.
Жастар арасындағы жұмыссыздықтың тағы бір маңызды қыры – психологиялық және әлеуметтік күйзеліс. Қазіргі таңда жұмыс таппай жүрген жастардың арасында күйзеліске түсу, өзін-өзі төмен бағалау, агрессия, әлеуметтік шеттелу, түрлі тәуелділіктерге бой алдыру оқиғалары жиілеп барады. Бұл тек жеке адамға емес, тұтас қоғамға әсер ететін теріс үрдіс. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының зерттеулеріне сәйкес, тұрақты табыс пен жұмыссыздық деңгейі тікелей адамның психикалық денсаулығына әсер етеді. Жұмыссыз жүрген жастар арасында суицид, депрессия, өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері басқа жастық топтарға қарағанда жиі кездеседі. Қазақстанда жастар арасындағы суицид көрсеткіші ТМД елдері арасында жоғары деңгейде қалып отыр. Бұл көрсеткіштің бір ұшы – жұмыссыздық, мақсатсыздық пен қолдаудың жетіспеушілігінде жатыр.
Мемлекет жастарды тек ресми бағдарламалармен ғана емес, жүйелі түрде әлеуметтік және кәсіби қолдау арқылы көтеруі тиіс. Бұл үшін жастарға арналған тәлімгерлік жүйесін енгізу, кәсіби бағыт-бағдар беру, жергілікті жерлерде жас кәсіпкерлерге инфрақұрылымдық қолдау көрсету, кооперативтер құру, агроөнеркәсіптік кешенге тарту, жергілікті ресурстарды пайдалануға баулу маңызды. Сондай-ақ, мемлекеттік қызмет жүйесінде де жастардың тәжірибеден өтіп, кейін тұрақты жұмысқа орналасуына жол ашатын нақты тетіктер қажет.
Жастар арасындағы жұмыссыздықтың бір бөлігін көлеңкелі экономика өзіне тартып отыр. Бейресми, заңсыз еңбекке тартылған жастардың саны нақты статистикадан әлдеқайда көп болуы мүмкін. Бұл құбылыс, әсіресе, құрылыс, қызмет көрсету, ауыл шаруашылығы және сауда салаларында жиі кездеседі. Жалақысы қолма-қол төленетін, еңбек шарты жасалмайтын мұндай жұмыс түрлері жастардың әлеуметтік қауіпсіздігін, болашақ зейнетақысын, медициналық сақтандыруын қамтамасыз етпейді. Бұл ұзақ мерзімді перспективада ел экономикасына да, еңбек ресурстарының сапасына да кері әсер етеді.
Соңғы жылдары елімізде қашықтан жұмыс істеу, фриланс, интернет арқылы табыс табу сияқты жаңа еңбек формалары дамып келеді. Бұл үрдіс жастар үшін ерекше тартымды болғанымен, тиісті заңнамалық және әлеуметтік қорғау механизмдері әлі толық қалыптаса қойған жоқ. Сандық экономиканың өсуі мен жас мамандардың осы салаға бет бұруы мемлекет тарапынан реттеуді, қолдауды, цифрлық сауаттылықты арттыруды қажет етеді. Мұндай жұмыс түрлерін заңдастыру арқылы жастардың табысын, салықтық міндетін және әлеуметтік пакетін реттеуге мүмкіндік туады.
Сондай-ақ халықаралық тәжірибеге жүгінсек, Еуропа елдерінде жастар жұмыссыздығы көбіне кәсіби бағдар мен кәсіби қайта даярлау курстары арқылы шешіледі. Германияда дуальды білім беру жүйесі бойынша колледждер мен жұмыс берушілер бірлесе отырып жас мамандарды оқытып, сол жерде тәжірибе өткізіп, кейін тұрақты жұмысқа қабылдайды. Бұл жүйені Қазақстанда да енгізу талпыныстары жүріп жатыр, бірақ оның ауқымын кеңейту, нормативтік базасын жетілдіру және бизнесті ынталандыру механизмдері әлі де әлсіз.
Қорытындылай келе, жастар арасындағы жұмыссыздық – тек бір реттік экономикалық көрсеткіш емес, бұл мемлекет саясатының, білім беру жүйесінің, әлеуметтік құрылымның сапасын көрсететін көпқырлы индикатор. Бұл мәселені кешенді шешу үшін елдегі әрбір мүдделі тарап – мемлекет, бизнес, білім беру ұйымдары, азаматтық қоғам өкілдері – бірлесе жұмыс істеуі қажет. Жастардың кәсіби әлеуетін іске қосу, еңбек нарығына еркін енуіне жол ашу, ауыл мен қала арасындағы теңсіздікті жою – Қазақстанның тұрақты дамуына апарар басты жолдың бірі. Жастарға қолдау – елдің болашағына инвестиция.
Жастар арасындағы жұмыссыздықты тереңірек қарастырар болсақ, бұл мәселенің экономикалық, әлеуметтік және мәдени салдарынан бөлек, ұлттық қауіпсіздік пен мемлекеттің тұрақты дамуына тікелей әсер ететінін ескеру қажет. Жұмыссыз жастар — еліміздің ішкі резерві әрі экономикалық әлеуетінің бір бөлігі. Алайда бұл әлеует толық іске аспай отыр. Егер осы санаттағы азаматтарға жүйелі қолдау көрсетілмесе, олар шетелге кетуді ойлайды, қоғамнан оқшауланады, әлеуметтік желілерде радикал идеологияның жетегінде кету қаупі артады. Сондықтан жастар жұмыссыздығы тек еңбекпен қамту саласының емес, бүкіл мемлекеттік саясаттың маңызды бағытына айналуы тиіс.
2023 жылы елімізден 30 мыңнан астам жас маман шетелге кеткен. Бұл — «brain drain», яғни «ми ағымы» құбылысының нақты көрінісі. Көбіне бұл жастар өз мамандығы бойынша жұмыс таба алмаған, еңбекақы мөлшері мен әлеуметтік жағдай көңілінен шықпағандықтан басқа елге кетуге мәжбүр болған. Ал бұл Қазақстанның адами капиталына, кадрлық әлеуетіне орасан зиян келтіреді. Сонымен қатар, елімізде жыл сайын 300 мыңға жуық түлек мектеп бітірсе, соның орта есеппен 60%-ы ғана жоғары оқу орындарына түседі. Қалған бөлігі колледжге немесе ешқандай білім беру мекемесіне түспей, бірден еңбек нарығына шығады. Бұл да жастардың арасындағы еңбекке бейімделу, кәсіби даярлық, өмірлік бағдар жағынан айтарлықтай дайындықсыз екенін көрсетеді.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, 2025 жылдың алғашқы жартыжылдығында жастар арасындағы жұмыссыздардың шамамен 18%-ы бір жылға дейін жұмыс іздеген, ал 7%-ы бір жылдан аса уақыт жұмыс таба алмай жүргендер. Бұл — ұзақмерзімді жұмыссыздықтың қалыптасып келе жатқанын аңғартады. Ұзақ уақыт бойы жұмыссыз жүрген жастар өз дағдыларын жоғалта бастайды, нарықтық қабілеті төмендейді, әлеуметтік байланыстары әлсірейді. Мұндай жастарды қайта еңбекке бейімдеу анағұрлым күрделі әрі қымбатқа түседі.
Тағы бір маңызды мәселе — жастардың жұмыс іздеуде ақпараттық және технологиялық теңсіздікке тап болуы. Еңбек нарығындағы бос орындар туралы хабарламалар көбіне онлайн ресурстарда, арнайы сайттарда жарияланады. Бірақ ауылдық жерлердегі немесе әлеуметтік жағынан осал топтағы жастар үшін мұндай ақпараттарға қол жеткізу оңай емес. Сонымен қатар, жұмыс іздеу дағдылары — резюме жазу, сұхбаттасу, өзін таныстыру — көп жастарда жетіспейді. Осыған байланысты мемлекеттік жұмыспен қамту орталықтары жанынан кәсіби бағдар кабинеттері, жастар ресурстық орталықтары белсенді жұмыс істеуі қажет. Қазіргі уақытта елімізде 200-ден астам жастар ресурстық орталығы тіркелгенімен, олардың көбісі тек формалды жұмыс істеп отыр. Бұл орталықтардың материалдық-техникалық базасын жаңғыртып, білікті кадрлармен қамтамасыз ету, нақты нәтиже беретін көрсеткіштермен жұмыс жүргізу қажет.
Қазақстанда жастар кәсіпкерлігі дамудың бастапқы сатысында тұр. Көптеген жас азамат өз ісін бастауға ниетті болғанымен, бастапқы капитал, нарық туралы білім мен тәжірибе жетіспейді. Мемлекеттік «Жастар кәсіпкерлігіне қолдау» бағытында түрлі гранттар мен оқыту жобалары бар. Алайда бұл жобаларға қатысу тәртібі күрделі, ақпараттандыру деңгейі төмен және шешім қабылдауда шынайы теңдік жоқ. Бұдан бөлек, шағын гранттарды алған жастардың тұрақты табысқа қол жеткізуіне ұзақ мерзімді сүйемелдеу қажет. Қазірдің өзінде «Бастау Бизнес» жобасына қатысқан жастардың 30%-ы 1 жылдан соң кәсібін тоқтатқан. Бұл кәсіпкерлікті тек бастау ғана емес, оны дамыту мен қолдаудың тұрақты жүйесі қажет екенін көрсетеді.
Жастар арасындағы жұмыссыздықты шешуде азаматтық қоғам мен бизнес те белсенді қатысуы тиіс. Көптеген жеке компаниялар тәжірибесі жоқ жастарды жұмысқа алуға асықпайды. Сондықтан мемлекет пен бизнес арасындағы ынтымақтастық аясында «жас маманға мүмкіндік беру» бағдарламасын іске қосуға болады. Мәселен, мемлекет алғашқы 6 ай көлемінде жалақының бір бөлігін субсидияласа, жұмыс беруші тәжірибеден өткен жасты штатқа алуға міндеттеледі. Мұндай жүйе тек мемлекеттік мекемелерде ғана емес, жекеменшік секторда да кеңінен қолданылуы керек. Бұл жастарға тәжірибе, сенімділік және еңбек нарығына нақты жол ашатын мүмкіндік болар еді.
Халықаралық тәжірибелерде, мысалы Оңтүстік Корея, Финляндия, Сингапур елдерінде жастармен жұмыс жасау саясаты тек экономикалық қамтумен шектелмейді. Бұл елдерде жастарға арналған психологиялық кеңес, өмірлік жоспарлау, мансаптық өсу стратегиясы, еріктілік және креативті индустриялар саласында қолдау бар. Қазақстанда да жастарды қолдау осы бағыттарға қарай кеңеюі қажет. Әсіресе жастардың мәдени, шығармашылық, спорттық әлеуетін дамыту арқылы оларды еңбек нарығына бейімдеу, өмірлік мақсат қоюға үйрету — жұмыссыздықтың алдын алудың балама жолы.
Түйіндей келе, жастар арасындағы жұмыссыздық — бұл тек бір кезеңдік мәселе емес, ол мемлекет даму стратегиясындағы басты басымдықтардың бірі болуы тиіс. Жастардың әлеуетін іске қосу, оларды жұмысқа орналастыру ғана емес, еңбек нарығында өзін табуына жағдай жасау, кәсіби икемдерін арттыру, әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз ету — елдің болашағына салынған ұзақ мерзімді инвестиция. Ешбір жас маман қоғамнан тыс қалмауы тиіс, себебі әрбір жастың өмірлік жолы — елдің даму жолының бір бөлігі.
