Оқи отырыңыз
Ақпарат құралдарында жарияланған ақпараттың, әлеуметтік желідегі жазбалардың және ел алдында жүрген тұлғалардың мәлімделерінің рас-өтірігін тексеретін Қазақстандағы алғашқы фактчекинг ресурсы – factcheck.kz сайтының бас редакторы, жас журналист Думан Смақовпен сұхбаттасқан едік.
– Бүгінде жас журналистерге мүмкіндік көп. Оларға сен ұсынатын бағыт қандай? Неден, қалай бастаған дұрыс?
– Жас журналистердің өзін екіге бөліп қарағанымыз дұрыс. Біріншісі – журналистика факультетінде оқитындар, екіншісі – журналист емес, бірақ сол салада жұмыс істегісі келіп жүргендер. Мамандық бойынша оқып жатқандарда көп мүмкіндік болады. Олар Қазмедиа сынды ақпарат беру орталықтарында, телеарна, газеттерде іс-тәжірибеден өтеді. Ал егер қызығушылық болып, оқып жатпаған болса, онда арнайы курстарға барғаны жөн. Ол жерден өзінің жазуын, сөйлеу мәнерін, ақпаратты беру ракурсын реттейді. Дәл қазір журналистикаға келіп жатқандар, менің ойымша, бірінші мультимедиалық бағыттан бастағаны дұрыс. Өйткені, бізде дәл қазір мультимедиалық журналистер, оның ішінде техниканы, технологияны бүге-шігесіне дейін меңгергендер аз. Мультимедиалық журналистиканы меңгерген конвергентті мамандар бүгінгі ақпарат нарығына өте қажет. Тағы бір ескеретін мәселе, ол – тіл. Шетелге шыққанда өзім де ағылшынша біле тұра, диалект тұрғысынан, басқа да жерлерінен қателіктер болады, кібіртіктеп қаламын. Сондықтан ақпаратты қайнаған ортасынан алу үшін ағылшын тілін меңгеруді ұсынар едім.
– Жас журналистер ақпараттың ақ-қарасын ажырату, оның оқырманға, көрерменге түсінікті болуы үшін қандай амалдар жасағаны дұрыс, неден үйреніп, неден жиренгені жөн?
– Әріптестеріме және журналистикаға енді араласып жатқандарға ұсынарым, кез келген ақпаратты верификация жасау керек. Егер ақпарат трансляцияланған болса, міндетті түрде фактчек жасауға тиіс. Ал ақпарат еш жерде жарияланбаған эксклюзив болса, онда деректерді, сандарды, мәліметтерді сүзгіден өткізе отыра тексеру қажет. Әйтпесе, жалған ақпарат таратып жіберуі мүмкін. Ал көрерменге, оқырманға түсінікті болуы үшін тілшілер терминологиядан немесе қазір біз қолдануды жақсы көретін жаңа форматтардан алшақтау болса дейсің. Барынша еркін, қарапайым, ұғынықты болғаны дұрыс.
– Бүгінгі журналистиканың басты талабы қандай және қолданыстағы жаңа бағыт?
– Әлем тұрғысынан қарасақ, бүгінгі журналист әмбебап болуы керек және ол бәрін білуге тиіс, соған орай әрекет жасауы қажет. Журналистің басты құндылығы – адам құқықтары мен сөз бостандығы принциптеріне қайшы келмейтін дүние жазуы керек. Ал қазіргі қолданыстағы жаңа бағыттардың бірі – VR журналистика, сондай-ақ, бұрынғы форматтар да қазір дамыды. Мәселен, аудиоалды формат, яғни тың аудио подкастар жарыққа шығып жатыр. Осыған дейінгі қолданыстағы форматтардың өзі басқа қалыпқа түсіп, түрленуде.
– Өзіңіз шетелде көп боласыз, тренингтерге қатысасың, біздің журналистиканың олардан артық және кем тұсы?
– Иә, артық тұсы да, кем жері де бар. Кем тұсы – біздің журналистердің басым көпшілігі адам құқы дегенді біле бермейді. Жалған патриотизмге, өтірік ақпаратқа, саяси манипуляцияға көп ерік береді. Бұл тұрғыда, әріптестеріміздің ресейлік журналистермен ұқсастығы көп. Бәлкім, бұл ресейлік ақпарат көздеріне деген тәуелділіктен туындаған шығар. Ал артық тұсы – біздің журналистер әмбебап болып келеді. Мен көрген Африкадағы, мен көрген Еуропадағы, я болмаса, Шығыстағы әріптестер тек бір салаға бейімделген және соны ғана айтады, жазады. Біздің бұл тұсымыз кейде артық, кейде кем түсіп жатады.
– Келешекте қазақ журналистикасын қалай елестетесіз?
– Бәсекеге қабілетті, әлемде мойындалған журналистика болатынына сенгім келеді. Қазақтың журналисі BBC, New York Times, Washington post сынды ақпарат айдынындағы алып медиа мекемелерде жұмыс істегенін қалар едім.
– Сұхбатыңызға рақмет!
Сұхбаттасқан: Серік ҚАНТАЙ
