Оқи отырыңыз
Латын жазуы қазақ тіліне жат емес, жаңалық та емес. Себебі, 1929 – 1940 жылдар аралығында біз латын әліпбиін пайдаландық. Кеңес одағы құрамындағы қазақтардың алдында солақай саясат салдарынан үш әліпбидің бірін таңдау қажеттігі туындады. Араб әліпбиін қазақ тілі не латынға, не кириллицаға ауыстыру қажеттігі туғанда, қазақ зиялылары бір-біріне қарсы шыға отырып, бір- мақсатты көздегені байқалады.
Ол мақсат – кирилл жазуына көшпеу. Көптеген талас пікірден соң латын әліпбиіне көшу жұмыстарына дайындық басталды. Латын әліпбиінің алғашқы жобасы 1927 – 1928 жылдары «Еңбекші қазақ», «Лениншіл жас», «Тілші» газеттерінде халық назарына ұсынылады. 1929 жылы қазақ жазуы ресми түрде латын әліпбиіне көшірілді. Өңделген, жетілдірілген Жаңа әліпбиді әзірлеген Н. Төреқұлов болды. Егер сол бетімізбен латын әліпбиіне негізделген жазуда қалсақ, тіліміздегі жат дыбыстар соған байланысты қолдан жасалған басы артық ереже, емлелер болмас па еді, түбі бір түркілермен мәдени, ғылыми байланысымыз қазіргіден де мықты болар ма еді, бүгінгі күні әріп, дыбыс, таңбалау, оқу, емле, тіліміздің ішкі заңдылықтары бір қалыпқа түсіп, тіліміз біз қазір армандап отырған халықаралық дәрежеге жетер ме еді? Ана тіліміз сан қилы «кедергі, тосқауылға» тап болса да, түркі тілдері ішінде тазалығын мейлінше сақтаған тіл деп білемін. Ештен кеш жақсы деп жұбанамыз да тағы.
Тәуелсіздік жылдары латын тілі қарпіне негізделген қазақ жазуын, әліпбиін жасау, сол жазуға көшу туралы мәселе 2012 жылы қозғалды. Тиісті мекемелер, жеке авторлар осы мәселеге қатысты зерттеулер жүргізіп, ертеректе латын әліпбиіне ауысқан туыстас елдердің тәжірибесін саралап, қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру, қазақ жазуын реформалау жұмыстарының негіздемесін дайындады. Бұл тегін емес. Баспасөз мәліметтеріне сүйенсек, әлем тілдері ішінде кириллицаны пайдаланатындар 12 пайыз ғана. Бұдан шығатын қорытынды, қазіргі таңда латын әліпбиі үлкен беделге ие, оның қолданыс аясы кең, мүмкіндігі мол. Ендігі кезекте 1940 жылы халықтың «тілегімен» қа- былданған жазу-сызу тарих қойнауына кетпек. Бұл ғылым, білім, техниканың дамуынан, өмір талабынан туындаған қажеттілік. Екіншіден, бүкіл бір ұлттың сақталуымен тығыз байланысты мәселе деп түсінген жөн.
Латын әліпбиіне көшу басы ашық дүние болды. Сең қозғалды десек те болады. Ғалымдар қалай жасағанда тіліміздің нәрін, тазалығын, өзіне ғана тән заңдылығын сақтап қаламыз деген ойда екендігі де бәрімізге аян болса керек ті. Осы тұста латын әліпбиіне негізделген қазақ әліпбиінің жобасын жасаушы ғалым Ә. Жүнісбектің сұхбатындағы пікірі көңілге қонымды. Латын әліпбиін реформалау арқылы қазақ ұрпағына өзінің төл жазуын жеткізсе деген арман әр қазақтың көкейін тесіп отырғаны анық.
Қарлығаш САРБАСОВА,
І. Жансүгіров атындағы ЖМУ-дің академиялық профессоры.
