XXI ғасырдың басты белгісі — ақпараттық технологиялардың, әсіресе интернет пен әлеуметтік желілердің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналуы. Әлеуметтік желілер қазіргі жастардың дүниетанымына, құндылықтар жүйесіне, қарым-қатынасына тікелей ықпал етіп отыр. Бұл құбылыс өмір сүру салтына өзгеріс енгізіп қана қоймай, психологиялық және әлеуметтік тұрақтылыққа қауіп төндіруде.
Әсіресе Instagram, TikTok, Facebook және басқа да платформалар жастар арасында кеңінен таралып, олар үшін өзін-өзі көрсету, танылу, ақпарат тұтыну құралына айналды. Алайда әлеуметтік желілердің ар жағында психологиялық күйзеліс, тәуелділік, виртуалды әлемге сіңіп кету сияқты елеулі мәселелер жатыр. Осы мақалада әлеуметтік желілердің жастарға тигізетін әсері жан-жақты талданып, тәуелділіктің алдын алу жолдары ұсынылады.
Жастар мен әлеуметтік желі: ара қатынас қай деңгейде?
Жастар — жаңа технологияларды тез меңгеріп, оларды күнделікті өмірде белсенді қолданатын әлеуметтік топ. Зерттеулерге сәйкес, Қазақстандағы 14–29 жас аралығындағы жастардың 90%-дан астамы күніне кем дегенде 2–3 сағат уақытын әлеуметтік желіде өткізеді. Кейбіреулері үшін бұл уақыт 6–8 сағатқа дейін жетуі мүмкін.
Жетісу облыстық Жастар ресурстық орталығы жүргізген 2024 жылғы сауалнама нәтижелері бойынша, өңір жастарының 62%-ы әлеуметтік желілерді бос уақытты өткізу, 27%-ы өзін көрсету, 11%-ы ақпарат алу үшін қолданатынын көрсеткен. Алайда сол респонденттердің үштен бірі әлеуметтік желіде көп уақыт өткізу шынайы өміріне кері әсер ететінін де мойындаған.
Психологиялық тәуелділік және оның салдары
Жастардың әлеуметтік желілерге тәуелділігі психологиялық деңгейде бірнеше формада байқалады:
1. Өз-өзін бағалаудың төмендеуі.
Жастар әлеуметтік желіде танымал тұлғалармен немесе қатарластарымен өзін салыстыру арқылы өзінің шынайы өмірін төмен бағалауға бейім. Бұл өз-өзін кемсіту, күйзеліс, уайымшылдыққа алып келеді.
2. Жасанды бейне жасау.
Көптеген жастар әлеуметтік желіде «жасанды мінсіз бейне» қалыптастыруға тырысады. Бұл виртуалды бейне мен шынайы өмір арасындағы алшақтық психологиялық үйлеспеушілік тудырып, тұлғалық дағдарысқа ұшыратады.
3. ФОМО (FOMO – Fear Of Missing Out) синдромы.
Бұл – маңызды оқиғалардан немесе ақпараттардан тыс қалудан қорқу. Жастар үнемі желіде отыру арқылы бұл сезімді азайтқысы келеді, алайда ол уақыт өте келе тұрақты мазасыздыққа айналады.
Психологтардың айтуынша, әлеуметтік желілерге тәуелділік — мінез-құлықтық тәуелділіктің бір түрі. Ол уақыт өте келе жүйке жүйесіне әсер етіп, тұлғаның эмоциялық және ақыл-ой әлеуетінің әлсіреуіне әкелуі мүмкін.
Физикалық және әлеуметтік зияны
Тәулігіне бірнеше сағат бойы телефон немесе компьютер алдында отыру — жастардың физикалық денсаулығына да кері әсер етеді:
• Көру қабілетінің нашарлауы;
• Омыртқа, мойын және бел аймағындағы аурулар;
• Ұйқының бұзылуы;
• Қимыл-қозғалыстың азаюы, гиподинамия.
Жетісу облыстық денсаулық сақтау басқармасының 2023 жылғы деректері бойынша, өңірде 16–24 жас аралығындағы жастар арасында көру қабілетінің төмендеуі мен жүйке жүйесі бұзылыстары бойынша дәрігерге жүгінулер саны 22%-ға артқан. Дәрігерлер бұл үрдісті тікелей экран алдында ұзақ отырумен байланыстырады.
Әлеуметтік желі — қоғамнан оқшаулану құралы ма?
Көптеген зерттеулер әлеуметтік желілерді шамадан тыс пайдаланатын жастардың шынайы өмірдегі қарым-қатынас деңгейі төмендейтінін дәлелдеген. Жетісу облысындағы Текелі қаласында жүргізілген байқау сабақтарда, кейбір оқушылар сабақ үстінде де желіге кіретінін көрсеткен. Мұғалімдердің айтуынша, бұл олардың зейінін, есте сақтау қабілетін, сыни ойлауын төмендетеді.
Көптеген жастар виртуалды қарым-қатынасқа үйреніп, шынайы өмірдегі достық, сүйіспеншілік, жауапкершілік секілді құндылықтарды ұмыта бастайды. Бұл — қоғам үшін қауіпті белгі.
Алдын алу жолдары мен ұсыныстар
1. Ақпараттық-ағартушылық жұмыс
Әлеуметтік желілердің зияны мен оның тәуелділікке әкелуі жайлы мектептер мен колледждерде жүйелі түрде дәрістер өткізу қажет. Әсіресе жоғары сынып оқушылары мен студенттерге арналған тренингтер пайдалы.
2. Цифрлық сауаттылықты дамыту
Жастарға әлеуметтік желілерді қауіпсіз әрі пайдалы қолдану мәдениетін үйрету керек. Мысалы, ақпараттық детокс, цифрлық гигиена, уақытты жоспарлау секілді түсініктер енгізілуі тиіс.
3. Ата-аналар мен педагогтер рөлі
Баланың интернеттегі белсенділігін бақылау – ата-ананың міндеті. Алайда бұл бақылау қатаңдық емес, сенімді қарым-қатынас арқылы жүзеге асқаны жөн.
4. Альтернативті белсенділіктер
Мәдени, спорттық, шығармашылық үйірмелерді кеңейту — жастардың бос уақытын тиімді пайдалануға бағытталған нақты шара. Мысалы, Жетісу облысындағы Көксу ауданында жастар ресурстық орталығы ұйымдастырған «Жас креатор» жобасы 100-ден аса жасты желіден тыс белсенділікке тартқан.
Цифрлық технологиялар дамыған сайын, жастардың оған тәуелді болу қаупі де арта түсуде. Әлеуметтік желілер — заманауи коммуникация құралы, алайда оны шектен тыс пайдалану психологиялық, әлеуметтік және денсаулық тұрғысынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұл мәселе тек отбасы шеңберінде емес, жалпыұлттық деңгейде шешілуі тиіс. Жастарға әлеуметтік желілерді тиімді, шектеулі, мақсатты пайдалануды үйрету — қоғамның болашағын сақтаудың бір жолы.
«Жетісу-Ақпарат»
Фото: aqmeshit-zhastary.kz
