Қазақстан үшін тіл – ұлт ретінде сақталудың, мемлекеттілік ретінде орнығудың, болашаққа сенімді қадам басудың басты кепілі. Қазақ тілінің жай-күйі туралы айтқанда, біз жай ғана грамматикалық ережелер немесе емле туралы емес, тұтас халықтың мәдени коды, тарихи жад пен ұлттық болмыс жайында сөз қозғаймыз. Ана тіл – жүрек үні, ұлттың жаны мен ары.
Қазақ тілінің тағдыры – қазақ халқының тағдыры. Бұл жай ғана ұран емес. Тәуелсіздік алғанымызға отыз жылдан асса да, қазақ тілі әлі де толыққанды мемлекеттік тіл ретіндегі биігіне көтеріле қойған жоқ. Біз заң жүзінде бекіткен тілдің қолданысы іс жүзінде ақсап тұр. Конституцияда қазақ тілі – мемлекеттік тіл деп көрсетілгенімен, өмірде ол деңгейге әлі толық жете алған жоқ. Бұл – қазіргі Қазақстанның ең өткір әрі күрделі мәселелерінің бірі.
Тіл – ұлттық сана мен рухтың айнасы
Қай ұлттың болсын ұлы тарихы, терең мәдениеті, бай дәстүрі ең алдымен тілі арқылы танылады. Қазақтың шежіресі, ертегісі, жыры мен дастаны, шешендік өнері – бәрі де тілдің бойына жинақталған. Демек, тіл жоғалса, сол рухани байлықтың бәрі де біртіндеп ұмыт болады.
Кеңес дәуірінде қазақ тіліне шектеу көп қойылды. Қазақ мектептері азайды, орыс тілі мемлекеттік басқару, ғылым, өнер тіліне айналды. Тіпті, өзге түгілі қазақтың өзі баласын орыс мектебіне беруді абырой санады. Бұл – отарлық сана. Одан арылу үшін тек заң емес, сана серпілісі керек.
Мысалы, отарсыздану үдерісін сәтті жүргізген Балтық елдері – Латвия, Литва, Эстония – ұлттық тіліне қатысты ешқандай ымыраға барған жоқ. Олар: «Бұл – біздің жеріміз, біздің тіліміз – соны білгің келсе, үйрен!» деген ұстаныммен өз тілін қысқа уақытта толық мемлекеттік деңгейге көтере алды. Ал біз, өкінішке қарай, “бейбіт қатар өмір сүру” деген ұранның астарында ұлттық мүддені жиі кейінге ысырып келеміз.
Қазақ тілі – қоғамдық кеңістікте
Көпқабатты үйдегі лифт түймелерінен бастап, ірі сауда орталықтарындағы жарнама мен дүкен атауына дейін – бәрі қазақ тілінде сөйлеп тұруы тиіс. Бұл – елдің ақпараттық-мәдени кеңістігі. Бірақ әлі күнге дейін Нұр-Сұлтан, Алматы, Қарағанды сияқты ірі қалаларда қоғамдық орындарда қазақ тілі тек “аударма” рөлінде.
Мысалы, “Қазпошта” бөлімшесіне барсаңыз, алдымен “Пожалуйста, предъявите документ” деген жазу, астына ұсақ әріппен “Құжатыңызды көрсетіңіз” деп аударма берілген. Бұл – қазақ тілінің әлі де екінші қатарда тұрғанының дәлелі. Ал мемлекеттік тіл бірінші орында болуға тиіс.
Бұған қарапайым халықтың өзі де ықпал ете алады. Қазақша сұраңыз, қазақша жауап талап етіңіз. Сұраныс болмай – ұсыныс болмайды. Бұл қағиданы бизнес өкілдері жақсы түсінеді. Егер тұтынушы тек қазақша қызмет сұраса, ертең-ақ барлық дүкен мен банк қазақша сөйлейді.
Жастар және тіл: үміт пен қауіп
Қазіргі жастар – тілдің болашағын анықтайтын буын. Жаһандану дәуірінде ағылшын тілін білу – заман талабы. Бірақ бұл қазақ тілінен бас тартуға себеп емес. Қазақ тілінде сөйлеп жүріп, кез келген шет тілін меңгеруге болады. Бұл – бірін-бірі жоққа шығармайтын, қатар жүретін үдеріс.
Қуантатын жайт – жастар арасында қазақша ойлайтын, қазақ тілінде сапалы контент жасайтын жаңа буын қалыптасып келеді. YouTube, TikTok, Instagram желілерінде қазақ тілінде влог түсіретін, әзіл-ой, саяси пікір айтатын контент-мейкерлер көбеюде. Бұл – тілдің тірі екенін, заманмен бірге дамып келе жатқанын көрсетеді. Алайда бұл үрдіс тек жеке бастамалармен шектелмеуі керек. Мемлекет осы қозғалысты қолдап, грант, платформа, қолдау тетіктерін ұсынуы тиіс.
Мектеп, ғылым, медиа – тіл тірегі
Тіл мектептен басталады. Мектептің тілі – ұлттың ертеңгі сөйлеу мәдениетін қалыптастырады. Сондықтан барлық мектеп – әсіресе, қаладағы қазақ мектептері – заманауи, сапалы білім беретін бәсекеге қабілетті орталыққа айналуы тиіс. Өкінішке қарай, қазақ мектептеріне деген сенім әлі де толық қалпына келген жоқ. Ата-ана баласын қазақ мектебіне бергенімен, ішкі сенімі күмәнді.
Себебі кей мектептерде оқу сапасы төмен, оқулықтарда қателер бар, мұғалімдердің кәсіби деңгейі біркелкі емес. Мұны жасырмай айтуымыз керек. Тілді дамыту – ең алдымен білім сапасын көтеру арқылы жүреді.
Ғылым тілі де – қазақша болуы тиіс. Бүгінде диссертациялар мен ғылыми мақалалардың көбі орысша не ағылшынша жазылады. Қазақ тілінде терминдік база әлсіз. Бірақ бұл – сылтау емес. Бүгінде “Ұлттық аударма бюросы”, “Қазақ тілі академиясы” секілді ұйымдар ғылыми аудармаға ден қойып жатыр. Енді осы бағыттағы жұмыс жүйелі, тұрақты, ауқымды болуы тиіс.
Медиа – тілдің айнасы. Телеарналарда сапалы, заманауи, қызықты, терең ойлы бағдарламалар аз емес. Бірақ олардың уақыты, рейтингі, ықпалы шектеулі. “Хабар”, “Qazaqstan”, “Balapan” арналарынан бөлек, жеке продакшн-студиялар мен интернет арналар көбейсе – тіл де кеңістікке шығады. Әзірге мемлекеттік тапсырыстың көп бөлігі орысша контентке кетіп жатыр. Бұл да қайта қарауды қажет ететін мәселе.
Тіл және ұлттық қауіпсіздік
Тіл – тек мәдениет мәселесі емес, ұлттық қауіпсіздік мәселесі. Мемлекеттің ақпараттық, идеологиялық, құқықтық кеңістігі бір тілде сөйлеуі керек. Тілдік ала-құлалық – алауыздыққа алып келуі мүмкін. Бұған Украина мен Молдовадағы тіл даулары – нақты мысал. Біздің елде де бұл факторға бейжай қарауға болмайды.
Қазақ тілі – бірлік тіліне айналуы тиіс. Бұл – барша этнос өкілдерінің де ортақ мүддесі болуы керек. Тіл білмеген – азаматтық қоғамнан тыс қалады. Тіл білу – мемлекетпен ортақ түсінік орнатудың жолы.
Болашағыңды ойласаң – тіліңе қара
Қазақ тілі – тек өткеннің емес, болашақтың тілі. Біз тілімізді сақтау арқылы ұрпаққа рухани еркіндік қалдырамыз. Заң бар – енді сана керек. Бағдарлама бар – енді әрекет керек. Қазақша сөйлейтін Қазақстан – тек армандағы ел болмауы керек. Ол – бүгін басталатын шынайы өмір болуы тиіс.
Ахмет Байтұрсынұлы, Мұстафа Шоқай, Халел Досмұхамедов сынды тұлғалар жанын салып қорғаған қазақ тілі – біздің қолымызда. Оны қорғау – біреуге міндет емес. Бұл – әр қазақтың азаматтық жауапкершілігі. Ұлттың коды – тілінде. Ендеше, тілімізді төрге оздырайық. Ұлт боламыз десек – ана тілімізге оралайық.
