Ақпараттық технологиялар дамыған сайын адам санасына әсер ететін медианың да ықпалы арта түсті. Әсіресе, жастар арасында жалған ақпаратқа сену, кибершабуылдың құрбаны болу, фейк жаңалықтарды тарату сияқты проблемалар көбейіп отыр. Сондықтан бүгінгі қоғамда медиасауаттылық тек білім емес, өмір сүру дағдысына айналуы тиіс.
Медиасауаттылық дегеніміз не?
Медиасауаттылық – бұл адамның ақпаратты сыни тұрғыда қабылдай алуы, жалған мен шын жаңалықты ажырата білуі, цифрлық қауіпсіздік негіздерін меңгеруі. Қазақстанда бұл ұғым соңғы жылдары жиі айтылып жүр. Алайда жастардың бұл саладағы білімі мен тәжірибесі әртүрлі деңгейде.
2023 жылы ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі жүргізген зерттеуге сәйкес, жастардың 60%-ы ақпаратты тек әлеуметтік желіден алады, ал 40%-дан астамы жалған ақпаратты бөліскенін мойындаған. Бұл — медиасауаттылықтың әлсіздігін айғақтайды.
Жаңа буын және цифрлы орта
Қазіргі жасөспірімдер – TikTok, Instagram, YouTube платформаларында белсенді. Бұл олардың ақпаратты қабылдау форматына да әсер етті. Мысалы, Алматы қаласының 17 жастағы тұрғыны Аяна былай дейді:
“Мен жаңалықтарды TikTok арқылы білем. Сол жерде қысқа видеолармен бәрін түсіндіреді. Бірақ кейін кейбірі өтірік болып шығатынына көзім жетті”.
Аяна секілді жасөспірімдердің саны аз емес. Демек, медиа тұтыну ғана емес, оны талдай білу, сұрыптай алу маңызды.
Университет қабырғасындағы медиасауат
Жоғары оқу орындарында медиа бағытында оқитын студенттер медиасауат негіздерінен хабардар. Алайда басқа мамандық студенттері үшін бұл сала жабық күйде. Тек арнайы тренингтер мен жобалар аясында ғана қатысу мүмкіндігі бар.
Мәселен, Еуразия ұлттық университетінің жанынан “Digital Literacy Lab” зертханасы ашылып, онда жастарға фейк ақпаратты ажырату, дереккөзбен жұмыс істеу және интернет қауіпсіздігі тақырыптары үйретілуде. Мұндай бастамалар елдің өзге оқу орындарында да жүйелі түрде енгізілсе, нәтиже артар еді.
Мектеп жасындағы жастар және фейкпен күрес
Мектептерде медиасауаттылық арнайы пән ретінде енгізілмеген. Бірақ информатика, тарих, құқық негіздері сабақтарында мұндай дағдылар беруге болады. ШҚО-да бірқатар мектеп пилоттық режимде медиасауат тақырыбын енгізіп көрді. Мұғалімдер мен оқушылар арасында фейк жаңалықты талдау, фотосуретті тексеру, дереккөздерді салыстыру сияқты жаттығулар өтті.
Мұғалім Гүлнұр Есенбекқызының айтуынша:
“Оқушылар бастапқыда жалған мен шын ақпаратты ажыратуға қиналды. Бірақ сабақ соңында олардың танымдық қызығушылығы артты. Олар енді ақпаратқа күмәнмен қарай бастады”.
Киберқауіпсіздік және әлеуметтік желі мәдениеті
Медиасауаттылықтың бір тармағы – цифрлық қауіпсіздік. Жастардың жеке деректерін бөлісуі, белгісіз сілтемелерге өтуі, алаяқтыққа тап болу жағдайлары жиі кездеседі. 2024 жылы ҚР ІІМ мәліметі бойынша, интернет алаяқтықтың 30%-ы 18–25 жас аралығындағы азаматтарға бағытталған.
Сондықтан медиасауаттылық курстарына кибергигиена, жеке деректерді қорғау, фишингтен сақтану сияқты бөлімдер енгізілуі қажет. Бұл әсіресе ауыл жастары үшін аса маңызды.
Волонтерлік жобалар мен медиасабақтар
Қазақстанда медиасауаттылықты арттыру бағытында бірқатар жобалар жүзеге асуда. Мысалы:
•“Фактчек.kz” жобасы – жастарды ақпаратты тексеруге үйретеді;
•Internews ұйымының қолдауымен өткізілетін “MediaCamp” – жас журналистерге арналған тәжірибелік платформа;
•“Сорос-Қазақстан” қоры медиасауаттық жөніндегі оқу құралдарын қазақ тіліне аударып, мектептер мен колледждерге таратты.
Алматы, Астана, Шымкент қалаларында еріктілер жастарға медиасабақтар өткізеді. Бұл – азаматтық қоғамның медиамәдениетке қосқан үлесі.
Медиасауаттылық – ұлттық қауіпсіздік кепілі
Фейк ақпарат тек жеке адамға емес, қоғамға да қауіп төндіреді. Халық арасында үрей тудыру, жалған саяси немесе діни ақпарат тарату – ел ішіндегі тұрақтылыққа қауіп. 2022 жылы Қазақстанда “фейк ақпарат таратқаны үшін” бірнеше қылмыстық іс қозғалғаны белгілі. Демек, медиасауаттылық тек білім беру саласының емес, қауіпсіздік саясатының да маңызды бағытына айналуы тиіс.
Ұсыныстар
1.Жалпы білім беретін мектептерге медиасауаттылық курсын енгізу – бастауыш сыныптан бастап ақпаратты дұрыс қабылдауға баулу қажет.
2.ЖОО-ларда барлық мамандықтарға арналған элективті курс енгізу – тек журналистерге емес, болашақ дәрігер, мұғалім, заңгерлерге де медиамәдениет керек.
3.Мемлекеттік ақпарат құралдары мен блогерлер үшін жауапкершілікті күшейту – көпшілікке әсер ететін тұлғалар ақпаратты тексеріп, жауапкершілікпен таратуы тиіс.
4.Ауыл жастарына арналған онлайн-платформалар ашу – қолжетімді әрі интерактивті білім көздері медиасауатты кеңінен арттыра алады.
5.Жастар ұйымдарымен бірлесіп ақпараттық кампаниялар өткізу – челлендждер, сторителлинг арқылы медиабілімді қызықты түрде жеткізу.
Жастар медиасауатты болғанда ғана қоғамда шынайы пікір, терең түсінік және сыни ойлау мәдениеті қалыптасады. Ақпарат ағыны тасыған заманда адаспай, тура жолды тану – әр жас қазақстандықтың міндеті. Бұл үшін мемлекет, білім беру мекемелері және қоғам бірігіп жұмыс істеуі қажет. Сонда ғана біз ақпараттық қауіпсіздік пен рухани тұрақтылыққа қол жеткізе аламыз.м
«Жетісу-Ақпарат»
