Құқықтық тәртіп қоғамның тұрақтылығы мен дамуының негізі болып табылады. Бұл ұғым тек қылмыс деңгейін төмендетумен шектелмей, сонымен қатар әлеуметтік әділеттілік, экономикалық даму мен халықтың өмір сапасын жақсартуды қамтамасыз ететін маңызды құрал болып табылады. Қоғамның әрбір мүшесі заңдарды сақтауға міндетті, ал мемлекет құқықтық тәртіпті сақтау үшін тиісті жүйелер мен механизмдерді орнатуға тиіс. Заңдардың тиімділігі мен олардың дұрыс орындалуы қоғамдағы құқық бұзушылықтарды алдын алудың негізгі факторы болып табылады.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТАРИХИ ДАМУЫ
Қазақстанның құқықтық жүйесі көпқырлы және тарихи тұрғыдан түрлі кезеңдерден өтті. Кеңес Одағы кезеңінде Қазақстандағы құқықтық тәртіп негізінен коммунистік партияның бағытымен реттелді. Алайда 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан өз құқықтық жүйесін қалыптастыруға кірісті. Тәуелсіздік алған жылдары қабылданған Конституция мен заңдар демократиялық мемлекет құру үшін маңызды қадам болды.
Қазақстанның құқықтық жүйесіндегі өзгерістер тәуелсіздік алғаннан кейін тек заңдардың қабылдануымен ғана шектелмей, оларды жүзеге асыратын құқық қорғау органдарының қызметіне де маңызды әсер етті. Қылмыстық кодекс, Әкімшілік кодекс, Еңбек кодексі сияқты заңдар мен құқықтық нормалар қоғамдық тәртіпті сақтау үшін қажетті құралы ретінде қызмет етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда заңнамалық реформалар жүргізілуде. Мемлекеттік құқықтық жүйе халықаралық стандарттарға сәйкестендірілу үшін жаңа заңдар мен реформалар қабылданып, халықтың құқықтық мәдениеті арттыруға бағытталған шаралар қолға алынуда.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІҢ БҰЗЫЛУЫНЫҢ ӘСЕРІ
Құқықтық тәртіптің бұзылуы қоғамда бірнеше теріс нәтижелерге әкелуі мүмкін. Олардың ең бастысы – қылмыс деңгейінің көтерілуі. Қоғамдағы қылмыс деңгейі мен құқық бұзушылықтардың өсуі әлеуметтік әділеттілікке және экономикалық тұрақтылыққа кері әсер етеді. Құқық бұзушылықтар адамдардың қауіпсіздігіне зиян келтіріп, мемлекеттің бейнесін төмендетеді.
Қазақстанда қылмыс деңгейі соңғы жылдары төмендегенімен, кейбір аймақтарда заңбұзушылықтар мен құқық бұзушылықтар әлі де орын алып отыр. 2023 жылғы статистикаға сәйкес, қылмыс деңгейі 12%-ға төмендегенімен, сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыс саласындағы күрес әлі де өзекті болып қала береді.
Сыбайлас жемқорлық, алаяқтық және ұйымдасқан қылмыс сияқты күрделі мәселелер құқықтық тәртіпті бұзушы негізгі факторлар болып табылады. Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі түрлі шаралар қабылдап, мемлекеттік қызметкерлердің сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар әрекеттерін тоқтату үшін қызмет етуде.
ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
Құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету мен қорғау мемлекет пен қоғамның қауіпсіздігі үшін маңызды. Құқық қорғау органдарының тиімді жұмысы құқықтық тәртіптің сақталуына ықпал етеді. Қазақстанда құқық қорғау органдарының құрылымы мен жұмысы заңды сақтауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі мен басқа да құқық қорғау органдары құқықтық тәртіпті сақтау үшін күш-жігер жұмсайды. Құқық қорғау органдарының жұмысы тек қылмыстарды ашумен шектелмей, сонымен қатар заңды сақтауға, қоғамда құқықтық мәдениет қалыптастыруға бағытталған.
Құқық қорғау органдарының реформалары да тиімділігін арттырып келеді. 2020 жылы «100 нақты қадам» бағдарламасы аясында құқық қорғау органдарының кәсіби деңгейі мен жұмыс тиімділігін арттыру мақсатында көптеген өзгерістер енгізілді. Бұл өзгерістер құқық қорғаушылардың жұмысын жеңілдетіп, азаматтардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз етті.
Құқық қорғау органдарының жұмысы тек қылмыстарды ашумен шектелмейді. Олар заңды сақтау мен құқықтық тәртіпті қалыптастыру үшін әртүрлі шаралар қабылдайды, мысалы, қоғамдық тәртіпті сақтау, көше қылмыстары мен жол-көлік апаттарын алдын алу, ішкі істер органдарының қызметін бақылау.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
Құқықтық тәртіптің қалыптасуы мен сақталуына бірнеше негізгі факторлар әсер етеді:
1. Қоғамдық сана мен құқықтық мәдениет:
Құқықтық тәртіпті сақтау тек құқық қорғау органдарының міндеті ғана емес, сондай-ақ әрбір азаматтың құқығы мен міндетін түсініп, заңды орындауға деген жауапкершілігіне де байланысты. Қазақстанда құқықтық мәдениетті көтеру мақсатында түрлі құқықтық білім беру бағдарламалары мен науқандар жүргізілуде.
2. Экономикалық факторлар:
Құқықтық тәртіптің деңгейі қоғамдағы экономикалық жағдайға да тікелей байланысты. Экономикадағы тұрақтылық пен жұмыс орындарының көптігі қылмыстың төмендеуіне ықпал етеді. Кедейлік пен жұмыссыздық сияқты әлеуметтік мәселелер қоғамдағы тәртіптің бұзылуына әкеп соғуы мүмкін.
3. Білім беру және жастар тәрбиесі:
Мектептер мен университеттерде құқықтық тәртіпті сақтау мен заңды сыйлау мәдениеті туралы білім беру маңызды. Жастардың құқықтық сауаттылығын арттыру қоғамдағы жалпы тәртіп деңгейін көтеруге ықпал етеді.
4. Мемлекеттік саясат:
Мемлекеттің қоғамдық тәртіпті сақтау үшін қабылдаған саясаты, оның ішінде заңдар мен реформалар, құқықтық тәртіптің нығаюына әсер етеді. Құқықтық тәртіптің бұзылуына қарсы тиімді саясат жүргізу қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТӘРТІПКЕ ӘСЕРІ
Құқықтық реформалар – еліміздің заңдық жүйесін жақсартуға бағытталған маңызды шаралар. Қазақстанда жүзеге асырылған құқықтық реформалар құқық қорғау жүйесін жетілдіріп, мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді нығайтты. Қазіргі уақытта Қазақстанда құқық қорғау органдары мен сот жүйесінің тиімділігі артты. Құқықтық тәртіптің сақталуын қамтамасыз ететін бағдарламалар мен мемлекеттік шаралар жалғасуда.
Қазақстан Республикасында құқықтық реформалардың бір бөлігі – сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі мен басқа да органдар жемқорлық деңгейін төмендету үшін бірқатар шаралар қабылдады. Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-шаралар халықаралық деңгейде де жоғары бағаланып келеді.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ӘСЕРІ
Құқықтық тәртіптің сақталуы қоғамның әл-ауқатын арттыруға және әлеуметтік әділеттілікті орнатуға ықпал етеді. Тұрақты құқықтық тәртіп адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, экономикалық жағдайды жақсартады. Қоғамдық тәртіптің болуы әлеуметтік тыныштықты сақтайды және әрбір азаматтың құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, құқықтық тәртіп қоғамдағы білім беру, денсаулық сақтау, еңбек және бизнес салаларының дамуына ықпал етеді. Құқықтың үстемдігі – елдің барлық салаларындағы жетістіктер мен даму деңгейінің көрсеткіші.
Қазақстанда құқықтық тәртіптің бұзылуы мен әлеуметтік тұрақсыздыққа әкелген мысалдар:
1. Жол апаттары мен қылмыстардың өсуі: Жол көлік оқиғалары мен қылмыстың көбеюі қоғамдағы құқықтық тәртіптің әлсіздігіне көрсеткіш болып табылады. Бұл әсіресе, кедей аймақтарда байқалуда.
2. Сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейі: 2018 жылғы сыбайлас жемқорлық туралы есептер Қазақстанда мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық тәртіпке қарсы әрекеттерінің жоғары деңгейде екенін көрсетті.
Жетісу-Ақпарат
Фото: kazgazeta.kz
