Қазақстанда жасөспірімдер арасындағы психологиялық қысым, қорқыту және кемсіту жағдайлары жылдан-жылға артып отыр. Бұл жағдай әсіресе мектеп оқушылары арасында кең таралған. Білім беру ұйымдарындағы ішкі тәртіпті бұзатын, баланың эмоционалдық және психологиялық денсаулығына қауіп төндіретін басты факторлардың бірі – буллинг. Оның жаңа замандағы нұсқасы – кибербуллинг те қазіргі таңда үлкен алаңдаушылық туғызып отыр.
2022 жылғы ЮНИСЕФ мәліметіне сәйкес, Қазақстанда 11–17 жас аралығындағы балалардың 29%-ы кем дегенде бір рет буллингке ұшыраған. Оның ішінде әлеуметтік оқшаулау мен психологиялық қысым ең жиі кездесетін түрі ретінде тіркелген. Мектеп оқушыларының 18%-ы өз қатарластарынан физикалық қысым көргенін, 11%-ы кибербуллингке ұшырағанын ашық айтқан. Бұл тек ресми тіркелген көрсеткіштер. Шын мәнінде бұл мәселе әлдеқайда терең.
Буллинг – бір немесе бірнеше адамның жүйелі түрде өз қатарласына немесе өзінен әлсіз оқушыға қатысты мазақ ету, қорқыту, физикалық күш қолдану, қоғамнан шеттету, кемсіту секілді әрекеттерінің жиынтығы. Бұл әрекеттер уақыт өте келе құрбаның психологиялық жағдайына, оқу үлгеріміне және әлеуметтік бейімделуіне тікелей әсер етеді.
Буллингтің бірнеше түрі бар. Физикалық буллинг – ұру, итеру, заттарын сындыру секілді тікелей күш қолдану әрекеттерін қамтиды. Психологиялық буллинг – балаға тіл тигізу, мазақ ету, қорқыту арқылы қысым жасау. Әлеуметтік буллинг – әдейі оқшаулау, топтан шығарып тастау арқылы жалғыз қалдыру. Ал кибербуллинг – интернет арқылы қысым көрсету, балаға қатысты жалған ақпарат тарату, фотосын рұқсатсыз жариялау, жеке басына тіл тигізу секілді әрекеттерді қамтиды.
Кибербуллингтің қауіптілігі мен кеңеюі
Цифрлық дәуірде баланың өмірінің елеулі бөлігі интернетпен байланысты. Осы орайда, агрессия түрлері де виртуалды кеңістікке көшкен. WhatsApp, Instagram, TikTok және басқа платформаларда құрылған жабық топтарда жасөспірімдер бір-бірін мазақтайды, фотосын таратады немесе ар-намысын қорлайтын пікірлер жазады. Әсіресе жалған аккаунттар арқылы шабуыл жасау, deepfake технологиясын қолдану секілді жаңа формалар көбейіп келеді.
Мұғалімнің рөлі мен әрекет алгоритмі
Буллингті ерте кезеңде анықтауда сынып жетекшісінің рөлі айрықша. Мұғалім оқушы мінез-құлқындағы өзгерістерге дер кезінде назар аударып, мектеп психологымен тығыз байланыста жұмыс істеуі тиіс. Қазақстанда мектеп мұғалімдеріне буллингті тану мен алдын алу бойынша әдістемелік құралдар әзірленіп, 2023 жылдан бастап педагогтардың біліктілігін арттыру курстарында арнайы модуль ретінде енгізілді.
Сынып жетекшілері үшін әрекет алгоритмі келесідей:
• оқушыдан тікелей сұхбат алу;
• психологқа жолдау;
• ата-анамен байланысқа шығу;
• мектеп әкімшілігіне хабарлау;
• қажет жағдайда құқық қорғау органдарына жүгіну.
Психологиялық көмек көрсету жүйесі
Психологиялық көмек – буллингтің салдарын азайтуда негізгі құрал. Қазіргі таңда әр мектепте штаттық психолог жұмыс істейді, бірақ олардың жүктемесі тым жоғары. Бір психологқа 400-ден астам оқушы тиесілі мектептер де бар. Бұл оқушылармен жеке жұмыс жүргізуге кедергі келтіреді. Осыған орай, ҚР Оқу-ағарту министрлігі мектеп психологтарының санын арттыру және олардың кәсіби даярлығын жетілдіру жөнінде ұсыныс енгізді.
2024 жылдың соңына дейін барлық мектептерде балаларға арналған “жедел психологиялық көмек желісі” жұмыс істейтін болады. Бұл – жасөспірімдерге сеніммен жүгінуге мүмкіндік беретін анонимді арна.
Халықаралық тәжірибе
Буллингпен күресте Финляндияның KiVa бағдарламасы әлемге танымал. Бұл жүйе буллинг фактілерін ерте кезеңде анықтау, мұғалімдер мен оқушыларға оқыту тренингтерін өткізу, буллинг жасаған баламен де, жәбірленушімен де бөлек жұмыс жүргізу қағидатына негізделген.
2009 жылдан бері бұл бағдарлама Финляндия мектептерінде 79%-ға дейін буллинг фактілерін азайтқан.
Оңтүстік Кореяда мектептерде “эмоционалдық интеллект” сабағы енгізілген. Онда балалар өз сезімін тану, басқалардың эмоциясын түсіну, жанжалдарды шешу жолдарын үйренеді. Бұл тәжірибе де буллингтің алдын алуға септігін тигізіп отыр.
БАҚ-тағы насихат пен ақпараттық жұмыс
Буллингпен күресте бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі де ерекше. Көптеген жаңалықтарда буллинг салдары туралы оқиғалар жарияланғанымен, шешім жолдары туралы ақпарат аз. Сондықтан журналистер үшін арнайы «Балаларға зиян келтірмей жазу» қағидаттарын меңгеру маңызды. 2023 жылы Қазақстан Журналистер одағы мен «Бала құқығын қорғау комитеті» бірлесіп, БАҚ өкілдеріне арналған әдістемелік құрал әзірледі.
Мектеп мәдениетін жаңғырту қажеттілігі
Буллингтің түп-төркіні мектептің ішкі мәдениетінде жатыр. Егер мектеп ұжымы ұжымдық құрметке, теңдікке, қауіпсіздікке негізделсе, онда оқушылар арасындағы кикілжіңдер де азаяды. Мұндай ортада кез келген агрессияны барлығы бірлесе тосып, жәбірленушіні қолдайтын жағдай қалыптасады. Бұл тұрғыда мектеп әкімшілігі мен ата-аналар комитеті тығыз жұмыс істеуі тиіс.
Құқықтық тетіктерді жетілдіру қажеттілігі
Қазіргі заңнамада буллинг түсінігі нақты көрсетілмеген. «ҚР Балалар құқығы туралы» заңда жалпы қағидалар мен қорғау нормалары бар, алайда буллингке байланысты нақты баптар жоқ. 2024 жылы Мәжіліс депутаттары арнайы «Буллингтің алдын алу туралы» заң жобасын ұсынды. Құжатта буллингті анықтау, жәбірленушіге көмек көрсету, кибербуллингке жауапкершілік қарастыру, мектеп әкімшілігінің міндеттері және педагогтың араласу тәртібі көрсетілген.
Қорытынды ұсыныстар
• Әрбір мектепте буллингке қарсы арнайы ішкі ереже қабылдануы тиіс;
• Психолог штатын арттыру, олардың кәсіби дамуын қолдау қажет;
• Ата-аналар үшін буллинг тақырыбында жылына кемінде екі рет семинар өткізу;
• Оқушылар арасында сенім, құрмет және эмоциялық интеллект мәдениетін қалыптастыруға бағытталған сабақтар енгізу;
• Интернет қауіпсіздігі мен кибергигиена бойынша тұрақты ақпараттық жұмыс жүргізу.
Буллинг пен кибербуллинг – білім беру жүйесі мен қоғамның назарында болуы тиіс маңызды әлеуметтік мәселе. Тек бірлескен әрекет арқылы балалардың қауіпсіз, әділ және қолайлы ортада білім алуына жағдай жасауға болады.
«Жетісу-Ақпарат»
