Оқи отырыңыз
Өткен жазбамызда адам басына қатысты атау-тіркестердің бірқатарын оқырман назарына ұсынғанымызбен, негізінде көп дүниені атаусыз қалдырдық. Түгелін тізбелеп отыруға біріншіден уақыт, екіншіден мақала формасы шектеулі болды. Соған орай еркін көсіле алмағанымызбен, бұл жолы қазақтың ұғымына сіңісті болған, жалпы қолданыста бар, десе де көп айтыла бермейтін, айтылғанның өзінде мағынасы күңгірттеу болған сөздерге тоқталмақпыз. Әрине, «Этнографпен әңгіме» кітабын негізге аламыз.
Аталмыш шығармада қазақтың қолданысынан қалып бара жатқан, ата-бабаларымызға ұғынықты, бүгінгі буынға күңкірттеу болған сөздерді Жағда Бабалықұлы ерекше талдап айтып, тілшелеп түсіндіріп берген. Соның бірі «дөдеге» сөзі. Осы орайда бірден айта кетейік, әрбір сөздің мағынасын ғана ашып беруді көздеген соң еркін көсіліп, өз пайымымызды бұл мақалаға жүк қылғымыз келмейді. Сондықтан бірден көне сөздерді жазып, оған қатысты ғалымның пікірін ғана тамызып-тамызып бермекпіз. Хош, ендеше, дөдеге деп отырғанымыз кәдімгі қазақ үйдің үстіңгі маңдайшасы, яғни уық пен кереге жалғанған жердегі қапталған киіз. Кейде мұның оюларын да дөдеге деп айтады. Сол секілді жылқы атауына байланысты енген сөздің бірі – «атойнақ». Атойнақ сөзінің талдай берсек түпкі тамыры атпен істелетін жұмыс, ойын, тіршілікке келіп тіреледі. Жағда Бабалықұлы бұл сөзді 8 бөлікке бөліп түсіндіреді. «Атойнақ – ерлі-ерсіз, ат үстінде қамшы, сойыл, шоқпар, найза, сүңгі, сере, қайыпкел, қылыш сияқтылармен ұру, соғу, ілу, сүңгу, шаншу, түйреу, шабу, серте кезеу, сілтеу, сермеу... шеберлікті ат үстінде көрсету; атойнақ – аттылы, жаяу, бұғалық, шалма, құрық, тұзақ секілділермен асау ат немесе адам ұстау; атойнақ – ерттелген, жайдақ мінілген аттың үстінен тиын, теңге, лақ, серкеш, тайынша ілу. Тайынша мен жабағының бірін тірідей өңгеріп, меншіктеп кету; атойнақ – жекпе-жек жақ тарту, көкпар алу, додаға салу, лақ тастау, мүше алу; атойнақ – жайдақ ат, жайдақ өгіз, адамды адам мініп тартысу, аударысу; атойнақ – ат ілестіру, ат шақыру, ат өзінің иесіне ара түсу, ат секірту, ат малтыту, ат жатырқау; атойнақ – қызбөрі, қыз қуу». Міне, бұл этнографтың «атойнақ» сөзін жіктеп бергені. Бұдан жалпы қортындыны атқа байланысты іс-әрекет, қимыл-қозғалыс, тіршілікті «атойнақ» дейтінін түсінуге болады.
Қарап отырсақ, қазақтың сан түрлі қимыл-әрекетті бір сөзбен түйіндей білген, бір атаумен айшықтай алған ділмар халық екенін аңдаймыз. Осы орайда қазақ халқының әйелдері ашуланғанда «өй, тексіз неме, өңез неме», «өңездей сатқақ» деп тілдейтіні еріксіз еске түседі. Шыны керек, бұл сөздің мағынасын, сырын білмекке қаншама талпынғанымызбен, уақытында тауанымыз шағылғандай табаннан таусылғанымыз бар-ды. Осы «Этнографпен әңгіме» кітабын парақтап-тарақтап, керекті дегенін оқырманға кертіп алып ұсынып жүргенімізде Жағда Бабалықұлының «Өңез» сөзін талдап бергенін оқып, ай мен күнді қатар құшқандай аса қуанышқа кенелдік. Ғалым: «Өңез – шелектің ішіне жиналған кір. Шелек жуылмаса, іші кірге толып, күйе секілді болып кеткенде «өңез» деп атайды, – дейді сұхбатында. Бұл орайда да Жағда адам тегін түпкілікті зерттеген, түбіне жеткен ғалым жоғын ескертіп, өңез текті, ашытқы текті (кәдімгі ашытқы), жылқы текті деген дүниелердің бәрі адамзат баласының тегін, мінезін, қасиетін айғақтайтын атаулар, баламалар екенін алға тартады. Сол секілді, «түнсібір» сөзінің мағынасы жайлы да қызықты пікір білдірген. Түнсібір деген негізінен дұрыс, бұзбай айтылған сөз. Қараңғылықты білдіреді. Түн – қараңғылықты меңзесе, «сібір» деген сөз жалпы шет елдің емес, түркітілдес елдердің ұғымынан пайда болған атау. Кейбір өңірлеріміздегі «ол жақ сібір ғой, алыс қой» дегеніне қарап-ақ, «сібір» сөзі алысты меңзейтінін пайымдауға болады.
Шардәрі. Негізінен алғанда «шардәрі» – «қоспа» деген сөз. Анадан, мынадан қосып бір дәрі жасаса, осны шардәрі деп атаған. Бірнеше дәрінің қосындысын осылай атағандай, кейбір ғалымдар бірнеше ұлттың басын қосқан мемлекетті не облысты, сан түрлі халық шоғырланған ауқымды аймақты да шардәрі деп атаған.
Қазақтың тағы бір қолданыстағы сөзінің бірі – «қаламы қату». Диалекті сөз бе, әлде байырғылар өзгеше атап, кейіннен түрленіп кеткен сөз бе, ол жағын нақты басып айта алмаймыз. Десе де үлкендердің «мына жүгермекке бар десем бармай, отырып алды, қаламы қатып, әдіра қалғыр», немесе «қаламы қатып, мелшійіп қалды» деп тілазар бола бастаған баласын, не үйдің кішілерін сықпыртып жататынын талай естігенбіз. Алайда, осы сөздің мағынасы не екен, не үшін олай айтады екен деген ойды кейіннен ойладық. Мұны да Жағда жазбасынан таптық. Этнограф «қаламы қату» сөзінің төркіні тіл алмау, бармау, келмеу, жүрмеу, отырмау, сонымен қатар, отырып алу, тұрып алу, безірейіп алу екенін айта келе, бұл сөз түрленген болуы да мүмкін екенін айтады. «...Менің ойымша бұл жерде айтыла келе бір әріп өзгеріске ұшыраған секілді. Сонда «қаламы» емес, қадамы болар, қадам (адым) деген сөз ауысып «қалам» болуы мүмкін», – дейді. Мүмкін деп нақты байлам жасамаса да негізінен алғанда ғалымның сөзінде үлкен шындық жатқандай көрінетіні де жасырын емес.
Тізбелей берсе таусып бітпес қазақ тіліндегі сөздердің мағынасын ашуда «самалаға» арнайы тоқталғымыз келіп тұр. Өйткені, қазақ әдебиетінде жиі ұшырасатын, әсіресе поэзияда айрықша айтылатын «самала» сөзінің мағынасы жалпы түсінікті көрінгенімен, мұның астарында отқа қатысты ғана дүние жатқан жоғын ескерген жөн. Негізінен алғанда, «самала» – үрей, қауіп тудыру мақсатында қараңғы түнде алып жүретін от. Құлаштай таяқтың басына киіз, жүн, шүберек орап, соны майға батырып, әбден сіңіріп, соған от тигізеді де өзімен алып жүреді, міне, сол отты қазақ самала деген. Мұны негізінде жаугершілік замандарда бабаларымыз көп қолданған. Самала жағудың әдіс-айласы өте көп. Бұл сөздің тағы бір төркіні – сес, сұс, үрей, күш көрсету мағынасына да саяды. Осы орайда әйгілі Шыңғыс ханның жорығын айта кету керек. Өзінен сан есе көп жаумен бетпе-бет келген Шыңғыс хан (ол кезде хан емес, әскері түменге де жетпейтін) әскеріне самала жағып, екі самаланы бір адам ұстап арлы-берлі шапқылауды тапсырады. Осылайша қараңға түнде санаулы қол сансыз самала тұтатып, дұшпанының айбынын басып, тауанын шаққан. Міне, біздің сес, сұс, үрей деп отырғанымыз осыдан шыққан пайым, әрі мұны ғалым да өз жазбасында қуаттаған.
Қарап отырсақ, ділмар да шешен халық деп ұлттық сипатымызды айрықша айшықтап, одан қаласа қазақ тілінің байлығын терең меңгергендерді сөз зергері деп жататынымыздың астарында осындай телегей дүниені елге лайықты ұсына алу, сөйлеміне әр сөзді нақыштап қоса алу жатқандай. Осы тұрғыда Жағда Бабалықұлының біз мүлдем білмеген, естісек де сәп салмаған «ақжол» сөзіне қатысты толғамын бұзбай, шып-шырғасын шығармай оқырман назарына ұсына кетейік.
Асыл СҰЛТАНҒАЗЫ
