Оқи отырыңыз
Күні кеше ғана Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ өзінің "Твиттер" парақшасына қазақ тіліне негізделген латын графикасына қатысты пікір білдіріп, әлі де олқылықтардың бар екенін айтқан еді. "Әліпбиді латын қарпіне көшіру туралы тарихи шешімнің қабылданғанына екі жылға жуықтады. Бірақ қарпімізде әлі де олқылықтар бар. Тіл мамандары жаңа әліпбиді жетілдіруі керек. Мәдениет және спорт министрі А.Райымқұловаға тиісті тапсырма бердім. Алдымызда ауқымды жұмыс тұр", - деді Президент. Осыған орай РһD докторы, әлеуметтік желінің белсенді қолданушысы Нұраддин Садық "Facebook" парақшасы арқылы министрлікке үн қатып, қазақ тіліне негізделген латын графикасын қайта қарау кезінде шал-шауқанға емес, ағылшын тілін жетік меңгерген жастарға мүмкіндік беруді ұсынды. Толық мәтіні төмендегідей:
Біз, латын графикасына көшудің "BaiLatyn" жұмыс тобының мүшелері негізі егер осы акуттық нұсқа қабылданса, тығырыққа тіреліп, бастапқы нүктеге қайта оралатындығымызды айтып, шамамыз келген жерге дейін дабыл қаққан адамдармыз. Бірақ бұл мәселеге жауапты адамдардың салғырттығын, енжарлығын, немкеттілігін көріп, оның бер жағында атқарушылық мандат тапсырылған тұлғалардың бюджеттен бөлінетін қаржыға қызыл көрген құзғындай үймелеп, бұл мәселеге тек «освоение бюджета» деген ракурста қарайтындығына көз жеткізіп, қолды бір сілтеп кеткенбіз. Жай кетпей, сәуегейлікпен емес, осы мәселемен «шкурный интерес» үшін емес, альтруизммен айналысқан сау ақылмен ұзамай бұлардың мимырт тірлігінің тығырыққа тірелетінін дәп басып айтып, жазып кеткенбіз. Солай болды да!
Біздің бұлай ашына, қатты айтуымызға – міне осы постер түрткі болып отыр. «Арқа тыныш болса, арқар ауып несі бар?» - демекші, егер қабылданған латын графикасы дұрыс болатын болса, Президент Қ.Тоқаев неге бұл мәселені сынға алып отыр?
Осы мәселемен айналысуға бюджеттен қыруар қаржы бөлініп, екі жылдай бұрын арнайы құрылған «Тіл қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы осы уақыт ішінде қандай ОҢ НӘТИЖЕЛІ іс атқарды? Бірден қайталап айтайын, соңғы қабылданған қисық латынды түзету жолындағы әрекеттер жасалды деген варианттар қабылданбайды.
Іргетасы дұрыс қаланбаған үйге қандай евроремонт жасасаң да қирап қалатыны сияқты, мынау латынды да жамап-жасқап жетілдіреміз деген де далбаса тірлік.
Егер, жаңа Президенттің жаңа командасы расында бұл мәселеге қатысты расында ОҢ НӘТИЖЕГЕ қол жеткізгісі келсе, бәрін жаңадан бастау керек. Және бұл мәселеде жаңа концепция, жаңашыл принциптер басшылыққа алынып, бұл мәселені «освоение бюджета» көретін, екі жылда еш нәтиже шығара алмағандар мен өткен этикалық өмірі қаржы жымқыру фактісімен былғанғандар, латын графикасын тұтынатын алдыңғы қатарлы батыс тілдерінің бірін "қақпайтын" шал-шауқандар емес, жаңаша ойлайтын, қазақ тілінің заңдылықтарын ғана емес, латын графикасын сәтті тұтынған елдердің тілін меңгерген жастарға беру керек.
Себебі, біз – аталған мәселенің науқас тұстарын дәп басып айтып, диагнозын қоя аламыз. Төменде, осы акутты әліпбиден келетін проблемалардың бір бөлігін ғана келтірейік. Мұны осы әліпби қабылданған күні-ақ (екі жыл бұрын) жазғанбыз. Өзектілігін жоғалтпады:
1) Бағдарламалау тіліндегі проблемалар. Апострофты – акутқа ауыстыру бұл ешқандай да креативтілік емес, амалсыздықтан жүзеге асқан шара. Себебі, бұл «креативті» жобаны ұсынушы «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ өкілдері Ақпарат және коммуникациялар министрлігі өткізген жұмыс тобының жиынында акуттың (экуит) Unicode кодтау жүйесіндегі нақты орны туралы анықтап түсіндіріп бере алмады. Ал, білгілеріңіз келсе, айтайық, бұл акуттар Unicode кодтау жүйесінде 0-128 аралығындағы негізгі таңбалар орналасқан бірінші бөлікте емес, қосымша екінші сортты бөлікте тұр. Бұл, ІТ саласында айтарлықтай проблемалар тудырады.
2) Бірінші проблемге іле-шала екінші мәселенің басы қылтияды. Google, Yandex секілді іздеу жүйелерін бір ізге келтіру үшін қыруар шығынға батамыз.
3) Банктік жүйе. Бұл үлкен проблема тудырады. Себебі, ҰБ өзге банктермен жасалатын операциялар кезінде Халықаралық стандарттарға сәйкес, классикалық 26 әріптен тұратын латын әліпбиін басшылыққа алады. Қалған апострофты, диакритикалық, акуттік белгілерден тұратын субъект атауларын қабылдамайды. Сонымен қатар, Бекітілген Халықаралық стандарттарға сәйкес, IBAN жүйесінде Қазақстан KZ таңбасымен таңбаланып кеткен. Оны QZ-ке өзгерту мүмкін емес. Яғни, қарапайым тілмен түсіндіретін болсақ, Кайман аралдарында немесе Қарағандыда ашылған есепшотында қомақты қаражаты бар Қазақстан азаматы, егер, алда-жалда IBAN жүйесінде Қазақстандық шоттар QZ болып таңбаланатын болып өзгере қалса, ол есепшотын пайдалана алмай, басқа шот ашуына тура келеді деген сөз. Біздің жеке азаматтарды айтпағанда, Ұлттық Қордың қаржылары қайда сақталатынын ескерсек, қауіптің қаншалықты деңгейде терең екенін бағамдай беруге болады.
4) Әріп жетіспеу немесе қойыртпақталу проблемасы. Мына нұсқада да дәл алдыңғыдағыдай, классикалық 26 әріптен тұратын Сс, Хх, Ww әріптері әліпбиде мүлдем жоқ. Бұлай болғанда, Coca-Cola, Cadillac, Camry, Corolla секілді сауда маркаларын қалай таңбалап, дыбыстаймыз? Oxford, Lexus секілді бренд атаулары мен жалқы есімдерді жазып, атағанда, охуgen секілді химиялық элементтердің жартысынан көбінде кездесетін Хх әрпін қалай таңбалап, электр қуатының өлшемін білдіретін Watt (W) терминін қалай белгілейміз?
Сосын кирилше Іі мен Ии әріптерінің жаңа нұсқадағы бас әріптері бірдей І болып таңбаланады. Олай болғанда, Инелік-Inelik, Ілгіш–Ilgish, Ине-Ine, Ит-It, Іскер-Isker, Ілім-Ilim, Ішу-Ish'у, Ін-In секілді сөздер бас әріппен жазылатын жағдайда қалай оқылады? Бұл – балаларымыз тұрмақ, ересектердің өзін шатастыруға әкелмей ме? Қандай заңдылықтарға негізделіп таңбаланды?
5) Терминология проблемасы. Жоғарыда біз сөз еткен төртінші мәселеден, терминдердің халықаралық стандарттарға сәйкес жазылмау проблемасы туындайды. Енді «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасын жүзеге асыру кезінде қолданылатын computer, calculator, cyber, classic, сentre, certificate, cell, call, case, cabinet деп келетін 5 мыңнан аса термин мен web, web site, wash, Water Polo, What’s App деген секілді халықаралық терминдерді ұрпағымызға қалай оқытамыз?
Ал, Хerox, xerogram, секілді терминдер мен атауларды ше? «Балам, біздің тіл де, олар да латынша, бірақ біздікі басқаша, олардыкі өзгеше» деп ақталамыз ба? Ал, кейбордтағы бұл 3 әріпті не істейміз? «Баспаймыз!» деп наклейка жапсырып қоямыз ба? «Цифровой Казахстан» деп шауып жүргенде, оның негізгі терминдерін таңбалайтын әріптердің жаңа графикада қолданылмауы – нонсенс!
6) Латынға көшкендегі негізгі мақсаттың аяқасты болуы. О баста, латын графикасына көшкенде, осы тарихи шешімді қабылдаған Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Дүниенің кез келген түкпірінен айналымда бар классикалық 26 әріпті қолданып жаза беретін, ғылыми техникалық прогрестің барлық талаптарына сай келетін, қаржылық-ақпараттық мәселеде ешқандай проблем тудырмайтын, халықаралық терминдерді еш қиындықсыз оқып түсіне алатын графика жасалсын!» деп нақты тапсырма берген болатын.
Нәтижесі қалай болды? Нәтижесі – 30 (!) әріп пен 2 диграфтан тұратын қойыртпақ, шалажансар әліпбиге келіп тірелді. Егер, бүкіл нұсқаларды саралап, бәрін негізге алып, тығырықтан шығар жол таппаған болса, мақұл дейсің ғой! Көрсе де, көпе-көрнеу көрмегенсіп, естісе де естімегенсіп тек менікі ғана болсын деген менмендікпен, осы жағдайға әкеліп отыр.
7) «Двойной стандарт». Иә, біз жоғарыда көрсеткен мәселелер осыған алып келеді. Яғни, бізде банк, қаржы, ІТ, терминологияға арналған классикалық 26 әріпке, орыс тілінің транслитерациялық ережесіне негізделген бір әліпби, және жергілікті «абориген» халықты одан әрі сауатсыздандыруға, туған тілінен бездіруге арналған акутты немесе диакритикалық белгілермен тағы бір әліпби болады. Бұл кімге керек?
Құрметті Ақтоты Райымқұлова ханым (ҚР Мәдениет және спорт министрі).
Сізді әзірге кеш болмай тұрғанда, мұндай шешілмейтін проблемаларға түгелдей батпай тұрғанда, аздаған уақыт бөліп, біздің "Bailatyn" тобының осы мәселелерді еш қиындықсыз, шығынсыз, Президент тапсырмасына сай шешудің нақты жолдарын ұсынатын презентациялық жобамызды өздеріңіз (көмекші немесе қоластыңыздағы өкілдеріңіз емес) тыңдап көрулеріңізді сұраймыз. Өз жобамыз аясында кез-келген сұрақтарыңызға жауап беруге даярмыз!
Нұраддин САДЫҚ,
PhD докторы
"Facebook" парақшасынан алынды
