Оқи отырыңыз
Елімізде әлем жұртшылығын тәнті ететін табиғи парктер баршылық. Солардың арасында «Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің даңқы тұмса табиғатымен ерекше аталады. Ондағы Айғайқұмды көруге шетелдіктер жиі келеді. Самал желдің тербеуімен бойынан сырлы әуен шығатын құм төбенің сыры көпшілікті тәнті етпей қоймайды. Аумағы 520 мың гектар жер алып жатқан ұлттық табиғи парк бас директорының орынбасары Ғалым Ахметбековпен болған шағын сұхбатта табиғаты әсем өңірдің ерекшелігі мен оның қорғаудың қызығы мен қиындығы қатар айтылады.
– «Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркіндегі орман шаруашылығы туралы айта кетсеңіз. Жалпы, паркте қанша ағаш бар? Оларды қорғау қалай жүреді?
– Оған қауіп қайдан келеді?
– Табиғи құбылыстан, адами фактордан келеді.
– Сонда адамдар кесіп ала ма?
– Жоқ. Себебі, елді мекендерден 40-60 шақырымдық шалғайдағы судың жағасында өсетін тораңғыны кесіп алу дерегі кездескен емес. Негізі, ауа райының ыстықтығы, күннің қызуы, найзағайдың түсуі, бір сөзбен айтқанда тораңғы үшін өрт аса қауіпті. Сондықтан өрт қаупі басым науқанына дайындығымыз басты назарда. Жыл сайын өрт сөндірушілер, құрылған жедел топтың мүшелері, қажетті техника сақадай сай тұрады. Өрт сөндіретін 2 машина, соқалы 2 трактор, субүркігіштің 10 данасы, шартылдақтар, күректер, балта сияқты құрал-жабдығымыз жеткілікті.
– Ұзақ жасаған ағаштар бар ма? 10 шақты адамның құшағы әрең жететін алып теректің жайы қалай?
– Жасы 700 жылдан асып кеткен алып тал туристтік маршруттың жолында орналасқан. Өткен ғасырдың 85-ші жылдары тамыр жайғанына 700 жылға толғаны дәлелденген алып теректің жасы қазір 750 жылға жетіп қалды. Оның өсуінің өзі табиғи құбылыс деуге болады. Дауылдан, бораннан құлайтын бұтақтарын санитарлық жолмен тазалап, кесіп отырамыз. Сынған, қураған жағдайда ғана кесіледі. Бей-берекет шабылып, араланбайды. Алып бұтақтарының астына тіреу қойып, сынуының алдын алу жұмыстары ұдайы жүріп тұрады. Алып ағаштың жасының ұзақтығы көрушілерді тәнті етіп жатады. Себебі, 700 жылдың ішінде ағаштың бұтақтары бірнеше жерден қайтадан өніп, айналасына жайыла түскен. 7 ғасырдың куәсі болу деген оңай нәрсе емес қой. Сондықтан келушілер алып ағашты ұзақ айналады.
– Ұлттық парктің аумағы Орта Азия бойынша құлан мен қарақұйрық мекен ететін аймақ болып есептеледі. Қарақұйрықтың саны 5 мыңнан, құланның басы 3,5 мыңнан асады. Былтырдан бері «Іле – Балқаш» резерватына бізден 60 бас құлан жіберілді. Оның алдында «Алтын дала» резерватына да 30 құлан жерсіндіру үшін әкетілді. Одан бөлек, паркті қар барысының мекендей бастағанына 2 жыл болды. Қазір қорықта шамамен 10 бас барыс бар. Парк аумағында 180-ге жуық арқар мекен етеді. Сондай-ақ, тауешкі, елік, жабайы қабан сияқты аң-құстың сан түрі мекендейді. Мысалы, бүркіт, ителгі, қаршыға, құмай, тазқара, қоқиқаз, бірқазан, сарыалақаз, үйрек, қаз, қырғауыл, кекілік, бұлдырық, дуадақ сынды құстар ұлттық парктің аумағын паналайды. Солардың арасында дуадақ пен қаршыға Қызыл кітапқа енген.
– Осыншама аң-құс браконьердің көз құрты екендігі белгілі. Заңсыз аң-құс атушылар ұстала ма?
– Былтыр заңсыз аң аулаудың 2 дерегі тіркелді. Олардың екеуі де құзырлы органдарға өткізілді, сот үкім шығарды. Жалпы, ұлттық қорық аумағында аң ату ғана емес ереже бұзу бойынша да жауапқа тартылып жатады. Яғни, ерекше қорғалатын табиғи аумаққа бір жылдың ішінде кірудің ережелері бекітіледі. Соның тәртібін бұзу бойынша қорықшылар заңбұзушылық анықталған жағдайда тиісті құжаттарын, қаттамасын толтырып отырады.
– Ұлттық қорықтың аумағындағы туристтік маршрут қалай жүреді? Көпшілік негізінен Айғайқұмға қызығатын болар?!
– Иә, Айғайқұм, Бесшатыр, Таңбалы тас, Ақтау, Қатутау бағытындағы маршрутпен жылына 10-20 мың турист өтеді. Бұл санды нақты дерекпен айтып отырмын. 2019 жылы тура 20 мың турист келді. Кейінгі пандемия, асудың жолындағы құрылыстың салдарымен кейінгі жылдары келушілердің саны азайып тұр. 2022 жылы 13 мың адам келсе, биыл жыл басынан бері 6700 турист ұлттық паркті аралап шықты.
– Шетелдіктерді көбіне қай бағыт қызықтырады? Олар қай елдерден келеді?
– Алыс-жақыннан келетін шетелдіктер ұлттық парктің Айғайқұм, Ақтау бағытына қатты қызығушылық танытады. Соңғы 2 жылда Ресей, Беларус, Украина мемлекеттері мен Еуропа елдерінен келушілердың саны артты. Одан бөлек, үндістер, тайландтықтар, кәрістер, қытайлар көптеп келетін болды. Әлемнің әр құрлығынан келушілерді табиғаттың құбылысы тәнті етеді. Әсіресе, Айғайқұмның ерекше қасиеті бас шайқатады. Мұндай құм әлемде кемде-кем. Биіктігі 150 метр, ұзындығы 3 километр болатын құмның бір ерекшелігі – қанша жел соқса да ешқайда көшпейтіндігінде. Желдің ықпалымен биік жалы ғана өзгереді. Айналасындағы 240 гектар жерден жайылмайды, басқа жаққа көшпейді.
Айғайқұм туралы аңыз көп. Оның бірі – Шыңғыс ханның бұйрығымен үйілген десе, екіншісі – жердің айдары деген нұсқаны айтады. Таза физикалық тұрғыдан зерттегенде ешкім нақты дерек келтіре алмады. Әркім әрқалай айтады. Құмның үйкелісінен шығатын дауыстың өзін сан-саққа жүгіртіп, түрлі аңыздың өзегіне айналдырады. Қалай болғанда да сол аңыздар ел ішінен таралып, Айғайқұмның даңқы асырып жатыр.
– Ұлттық қорықтың негізгі мақсаты туризм емес. Туризм жанама қызметі саналады. Сондықтан оны дамытуға кезең-кезеңге қарай шектеу қойылады. Аң мен құстың қашуы, төлдеуі кезінде туристерге шектеу салынады. Ұлттық қорықтың негізгі мақсаты – аң мен құсты, өсімдіктер мен жан-жануарларды, флора мен фаунаны сақтап, келешек ұрпаққа бүтін күйінде жеткізу. Әрине, әр нәрсенің зияны мен пайдасы бар. Рекреациялық жүктемесі есептеліп, бір маршрут күніне қанша адамды көтере алатындығы саналады. Жолы, құмы, акустикалық соққысы, көтерілетін шаңы сарапқа салынып, арнайы мониторинг жасалады. Парктің ғылыми және туризм бөлімі мұқият қадағалау жүргізеді. Егер келушілердің үлес салмағы артып кетсе, шектеу қояды. Мысалы, Таңбалы тасқа күніне 2,5 мың адам жіберуге мүмкіндік бар.
– Туристердің келуі экологияға әсер етпей қоймайды. Кішкентай қоқысты тастап кетудің зор зардабы тиеді. Туристердің артынан жинап отырасыздар ма?
– Экология тек бізде ғана емес, әлемде болып жатқан өзекті мәселе, құбылыс дер едім. Біздің мамандар күнделікті бақылауды бір сәтке де босаңсытпайды. Әйтпесе, бәленбай туристің артында қалған қоқыс бүкіл далаға таралар еді. Жел соқса көтеріліп, сандаған қашықтыққа ұшып кететін целофан дорба айналаны аяусыз ластайды. Пластмасса, пластик, қаңылтыр ұзақ жыл бойы шірімей топыраққа зиян келтіреді. Сол үшін әр аумаққа бекітілген инспектор ұлттық парктің туризм бөліміне хабарласып, санитарларды шақыртады. Осылайша арнайы көлікпен барған мамандар тасталған қоқысты жинап әкетеді. Оның үстіне қоқыс пен тұрмыстық қалдық басты назарда тұр деуге болады. Нешетүрлі блогер басы артық қоқыс жатса бірден әлеуметтік желіні шулатады. Тіпті: «Міне, Алтынемел қорығы қоқысқа айналыпты» – деп өсектің өртін өршітеді. Сондықтан бұл мәселені жіті бақылаудан түсірген емеспіз.
– «Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінде қанша қызметкер бар?
– Жалпы, ұлттық қорықта 149 штат бар. Оның 79-ы мемлекеттік инспектор, 46-сы далада жүрген жан-жануар, өсімдік әлемін қорғауды міндетіне алған инспектор, қалғаны қосымша есепшоттағылар деп аталады. Оған жүргізуші, механизатор, слесарь, күтіп-баптаушылар сынды аса қажетті мамандар жатады.
– Алтын уақытыңызды бөліп, сұхбаттасқаныңызға рахмет!
Сұхбаттасқан Мәди Алжанбай
