Оқи отырыңыз
Бұрынғы кезде қазақ халқы арасында мұра мәселесі бүгінгідей өзекті емес еді. Өйткені қазақ халқының салт-дәстүріне, менталитетіне сәйкес мұра отбасының кенже ұлына қалатын. Өйткені басқа ұлдары еншісін алып бөлек отау тігіп кетсе, қыздарын тұрмысқа бергенде жасауымен бірге беретін. Отбасындағы қалыптасқан өзара сыйластық арқасында әке-шешеден қалған дүние-мүлікке таласу өте сирек кездесетін еді. Бүгінде өмір ағымына қарай заманның талабы өзгерген, мұрагерлікке қатысты түсініспеушілік жиі көрініс беретін болған. Осыған байланысты ағайын арасында мұраға қатысты талас-тартысқа жол бермеу үшін әр азамат мұрагерлік құқық туралы біліп жүргені жөн.
Жалпы мұрагерлік дегеніміз не? Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1038-бабының 1-бөлігіне сәйкес, қайтыс болған адамның дүние- мүлкінің басқа тұлғаларға, яғни мұрагеріне ауысуы, мұрагерлік болып саналады. Осы кодекстің 1040-бабында көрсетілгеніндей, мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын құқықтар мен міндеттер кіреді. Мұрагерлік екі жолмен: өсиетке сәйкес және өсиет жасалмаған жағдайда заң бойынша жүзеге асырылады. Қайтыс болған адамның артында қалған дүние- мүлкімен бірге оның қарызы да мұрагерге ауысатынын ескеру керек. Егер несие қарызының сомасы үлкен болса, мұрадан бас тарта аласыз. Ең маңызды және көбіне дау тудыратын басты мәселе мұраны қабылдау. Марқұм көзі тірісінде өсиет жазып қалдырса, мүлік сол алдын ала таңдалған тұлғаларға қалады. Бұл үшін нотариус арқылы жазбаша құжат қалдыру жеткілікті. Өсиет жазып қалдырылмаған жағдайда, Азаматтық кодекске сәйкес, марқұмның мұрасына үміткер азаматтар бірнеше кезекке бөлініп, мұндағы басымдық туыстық дәрежемен анықталады. Мұра бір кезекте тұрған адамдар арасында тең бөлінеді. Азаматтық кодекстің 1060-бабы бойынша егер алдыңғы кезектегі мұрагерлер жоқ болса, келесі кезектегі мұрагерлер заң бойынша мұрагерлікке құқық алады. Бірінші кезекте заң бойынша мұра қалдырушының балалары, оның ішінде ол қайтыс болғаннан кейін тірі туылғандар, сондай-ақ мұра қалдырушының жұбайы (зайыбы) мен ата-анасы тең үлесте мұрагерлік құқығына ие бола алады. Егер бірінші кезектегі мұрагерлер болмаса, заң бойынша мұрагерлік құқығын екінші кезекте мұрагердің ата-анасы бір және ата-анасы бөлек бауырлары, сондай-ақ әкесі жағынан да, анасы жағынан да оның атасы мен әжесі тең үлестермен алады. Үшінші кезекте заң бойынша мұрагер болу құқығын мұра қалдырушының әкесiмен бiрге туған ағалары мен апалары, нағашы ағалары мен нағашы апалары тең үлеспен иленеді. Егер бiрiншi, екiншi және үшiншi кезектегi мұрагерлер болмаса, заң бойынша мұрагерлiк құқығын мұра қалдырушының алдыңғы кезектердегi мұрагерлерiне жатпайтын, үшiншi, төртiншi және бесiншi туыстық дәрежесiндегi туыстары алады.
Осы баптың 1-тармағына сәйкес мұрагерлiкке:
төртiншi кезектегi мұрагерлер ретiнде үшiншi туыстық дәрежесiндегi туыстар - мұра қалдырушының арғы аталары мен әжелерi;
бесiншi кезектегi мұрагерлер ретiнде төртiншi туыстық дәрежесiндегi туыстар - мұра қалдырушының туған немере iнi-қарындастарының, жиендерiнiң балалары (шөбере iнi-қарындастары, жиеншарлары) және оның аталары мен әжелерiнiң туған аға-iнiлерi мен апа-қарындастары (сiңлiлерi);
алтыншы кезектегi мұрагерлер ретiнде бесiншi туыстық дәрежесiндегi туыстар - мұра қалдырушының шөбере iнi-қарындастарының, жиеншарларының балалары, оның немере аға-iнiлерi мен апа-қарындастарының (сiңлiлерiнiң) балалары және оның екi атадан қосылатын аталары мен әжелерiнiң балалары шақырылады. Егер алдыңғы кезектердегi мұрагерлер болмаса, заң бойынша жетiншi кезектегi мұрагерлер ретiнде мұра қалдырушымен кемiнде он жыл бiр отбасында тұрған мұра қалдырушының өгей әкесiне не өгей шешесiне ерiп келген аға-iнiлерi мен апа-қарындастары (сiңлiлерi), өгей ұлдары, өгей қыздары, өгей әкесi және өгей шешесi шақырылады.
Сонымен қатар мұраны қабылдау үшін заңда белгіленген мерзімді сақтау керек. Аталған Кодекстің 1072-2-бабына сәйкес мұраның ашылу күнінен бастап алты ай ішінде мұра қабылдануы керек. Мұраны қабылдаудың заңмен белгіленген мерзімі дәлелді себептермен өтіп кеткен жағдайда қайта қалпына келтірілуі мүмкін. Дәлелді себептер ретінде ұзақ мерзімге іссапарға кету, емделу орнында болу т.б. мән-жайлар қаралуы мүмкін. Ал мерзімі дәлелсіз себептермен өткізілген жағдайда сот бұл мерзімді қалпына келтіруден бас тартуы мүмкін. Олай болған жағдайда мұра қабылданбай қалады.
Б.Тұрысов,
Жетісу аудандық сотының судьясы.
Алматы қаласы.
Фото: Shutterstock
