Оқи отырыңыз
Бүгінгі жаһандану, дәлірек айтсақ, белден басу бейәдебі бел алған заманда ұлттық нәрімізді мыңжылдықтар кеңістігіндегі рухани кенішімізден алу арқылы ғана халықтық қалпымызды сақтап қаларымыз – түйсікті пендеге түсінікті дүние. Бұл өрісте алғаусыз мейірімді паш етер әз-Наурызымыздың әлі де беймәлім, бүкпе болмыстарына бойлай білсек, ұлт өзегіне ден қойсақ, ұтарымыз көп-ақ! Ұлы Дала жұртшылығы этномәдени, рухани-адамзаттық құндылықтарын көздің қарашығындай сақтай отыра, құндақты арнасынан айнытпай, жаңғырта жасартып отырған!
Бұған дейін ғаламдық ресми ғылымда өркениет өзегі – өндіргіш шаруашылық кілең Таяу Шығыста бел алды деп есептелсе, бүгін мұның өзі айғақты дәлелдермен түбірімен жоққа шығарылған. Қайран, біздің әулие, Әлкей Марғұлан, Қаныш Сәтбаев сынды кәтепті қара нардай тұлғаларымыз-ай десеңізші, өткен ғасырдың бірінші жартысында-ақ қалайының да, алтын мен темірдің де отаны қазақ жерінде екендігін көзсуара дәйектеп кеткен! Пәлі, деңіз, әрине, біздің эрамызға дейінгі үшінші мыңжылдық төрінде әлемде тұңғыш рет жабайы жылқыны қолға үйретіп, металлургияның ошағына айналған жұрттың әдет-ғұрып, дүние танымының да басқалардан көшілгері келері заңды құбылыс.
Бұл турасында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы Даланың жеті қыры» атты мақаласында егжей-тегжейлі әңгімеленген. Тұрандық-түріктердің төрткүл дүниеге сөз саптап, өркениет ұрығын сепкендігі дәл бүгін әлемдегі есті жұрт атаулыға әбден мәшһүр. Ендеше, мынау Ұлы Дала иелерінің төл мерекесі де – әз-Наурыз!
Археологиялық, лингвистикалық, жазба және шежіре жәдігерлерге қанықсаңыз, аталмыш мейрам кемінде осыдан 5500 жыл бұрын дәл осы Ұлы Далада (шығыстағы Хинган мен батыстағы Карпаттың арасы) жылма-жыл аталып отырған. Сол тұста қырық арыстан құралған ел «Алаш» атанған екен де, оны Қазғақ күнби елу жыл көлемінде билепті. Еңсесі көтеріліп, айналасына айбар көрсете бастаған Алаш ұлысы Қазғақ күнби билігінің үшінші жылы ұлан-асыр той жасайды да, сол күнді «Ұлыстың ұлы күні» деп әйгілейді деген тарихи дереккөздері де көңіл төріне қонақтайды. Ежелгі атаулының ерен білгірі, ғажайып этнограф, жарықтық Жағда Бабалықұлы ұлттық уызымыздың мәйегіне айналған Наурыз мейрамының бұдан он үш мың жылдан астам уақыт шамасында Ұлы Даланың қасиетті бір пұшпағы – Қазығұртта тұңғыш рет тойланғандығын дәйекті түрде дәлелдеп бергелі қашан?!
Ал енді Наурыз түріктерге ирандықтар ықпалымен енді деген пікірдің өзі жаңсақ ұғым. Біріншіден, жалпы парсылардың мәдениеті ғана емес, экономикалық, рухани келбеті де арғы түріктер өркениеті негізінде желісін тартқан. Мұның мысалы жетерлік. Қажет десеңіз, "наурыз" сөзінің өзі әлемде алғашқы әліпбиді өмірге әкелген байырғы түріктердің «жаңа ырыс» сөздерінен қалыптасқан. «Нау» – көне түрікше соны, жаңа деген ұғымды білдірсе, ырысымыз, кәдімгі құт-береке дегеніміз! Ал әр жылдың өзіне ғана тән бет-бедері, ырыс-игілігі болары ертеден санамызда бекіген бір анық. Оның үстіне ирандықтарыңызда наурыз деген айдың аты мүлдем жоқ.
Тарихи тұғыры әбден бедерленіп қалған Тұран елінің айбынды патшасы Алып Ер Тоңаға арналған әйгілі жырда бабаларымыздың көктем туа Ұлыстың ұлы күнін шаттана мерекелегендіктері айқын көрініс тапқан. Бұл шындықты Ахмет Байтұрсыновтың: «Наурыз – қазақша жыл басы. Наурыз – қазақтардың ұлт мейрамы. Наурызды қазақтан басқа күншығыс жұрттарының көбі мейрам етеді. Бірақ бұлардың бәрін салыстырғанда Наурызды біздің қазақтың мейрамы етуі айрықша сыйымды, артықша дәлелді» – деген лебізімен шегелей түсесіз. Әбден қазақтың жадына ұялап қалған осынау қуанышты Абай хакімнің: «Ол күнде Наурыз бір жазғытұрым мейрамы болып, наурызнама қыламыз деп, тамаша қылады екен. Сол күнін «Ұлыстың ұлы күні» дейді екен» – деп бағалауы да осымен қойындасады.
Абайдан бермен зер салсақ, Алашымыздың ардағы Міржақып Дулатұлы: «Біздің қазақтай әз Наурызға ерекше етене ешқандай ұлт жоқ, себебі қазақ Табиғат-
анаға ерекше етене», – деп қайырса, сөз зергеріміз Ғабит Мүсірепов: «Адамзаттың ақылы кіре келе, зердесі зерлене келе, әз Наурыз бәрібір жаңа жыл басы болады, күнтізбе де бүкіл әлем бойынша Наурыздан есептелері сөзсіз», – деген тұжырымын сол тұманды шақтың өзінде көк аспанға шығандата шығарған!
Осынау қимас мерекеміздің бойынан діни көрініс іздеп әлекке түсудің де қажеті жоқ. Наурыздың жиырма бірі күні түнде от жағу, түрік қағанаттары тұсындағы адамдардың адалдығын анықтау үшін екі оттың арасынан өткізу, от-ананы шақырып «алас, алас» деп жын-шайтанды қуу, ауырып, сырқап қалғанда отпен аластау, отқа май тамызу, өлген адамның басына шырақ жағып қою тектес салттар зороастризм сенімінің сарқыншақтары, бүгінгі бізге жат дүние деген сылтауларды көлденең тартады қайбіреу. Рас, байырғы түріктер «Бір Тәңірі» деп көк аспанға қол жайған. Тәңір – көне түріктердің түсінігі бойынша, жер бетіндегі жанды, жансыз табиғаттың бәрінің үстінен қарайтын, соларды таратушы, соларды жарылқаушы, жазалаушы бір ғарыштық (аспандық) күш. Олар Тәңірмен қатар Жер, Суға да мінәжат еткен. Тіршіліктің қайнар көзі деп ұққан. Оның айшықты сілемдері қазіргі өзіміздің салт-дәстүр, дүниетанымымыздан айқын аңғарылады. Жөн-ақ, сонда біз мыңдаған жылдар мұғдарындағы сан ұрпақтың бойына мәйек сіңген ұлттық ғұрпымызды мансұқ етсек не болғанымыз?! Бүгін төрткүл дүниеге қазақ болып, ғажап болып танылып отыруымыздың өзі осы ата салт-дәстүрлерімізге деген адалдығымыздың жемісі емес пе? Қазақ елінің Көк байрағында ғой, Күннің бейнесі желбіреп тұр. Мұны неге мақтан тұтпасқа! Иә, байтақ бабаларымыз әлгі айтылған зороастризмге дейін-ақ Күн мен Айға, Отқа табынды, Жарылқағанға жалбарыну арқылы елі мен жеріне, туған халқына жақсылық күтті. Күн мен Түн теңелер мезгілде жүрек түбінде сақталған көп сырын ақтарды, ақ тілектер тиегін ағытты. Татулық пен туыстықтың, береке-бірліктің ақ бұлағы аршылды. Тіршілік атаулының бойына қан жүгірді. «Армысың, әз Наурыз!», «Ұлыс оң, ақ мол болсын!» – деп шаттыққа бөленді. Бақ қонды, Қыдыр дарыды! Қазіргі қауқарлы қалпымызға жеттік. Мұның несі айып екен? Керісінше, өз дәуірінің өскінді де өркенді көрінісі емес пе бұл? Тіпті дүр дүниедегі барлық діннің түп өзегінің өзі осы арнадан таратылмай ма?!
Тәңіршілдік – әлемдегі барша діндердің негізіне айналғандығын бүгінде мектеп оқушылары да білсе керек. Бір Тәңірге құлшылық еткен арғы бабаларымыздың дәстүр-салты да осынау танымның түбірінен өрбіген. Түркілер тарихын түгендеп кеткен Никита Бичуриннің пайымдауынша, арғы далалықтар Тәңірдің, яғни, құдайдың тұрағы көкте, алайда жылына бір мәрте аспаннан жерге оралып, үлкен таудың шыңына отырады, сөйтіп бүкіл тіршілікке билігін таратады деп түйсінген. Міне, осыған байланысты жаңа жылдың алғашқы күні, яки күн мен түн теңескен соң ел-жұрт жиналып, сол маңдағы ұшар басы аспанмен таласқан биік шыңды тауға барған.Тәңірге, Жерге, ата-баба аруағына арнап құрбандық шалып, тәу еткен. Бұл шақта Құдай көктен түсіп, шыңның басында отыр деп ұққан ежелгі тұрандықтар енді қолдарын көкке емес, тау шыңына қарата жайып жалбарынған. Және Тәңірдің уақытша отыратын биік шыңын «Тәңірдің тағы» деп атайды. Кейінгі дәуірлер керуенінде «шың» түсінігі «Тәңір», ал «тақ» өз кезегінде «тау» ұғымына айналып кете барады. Қазірге дейін Райымбек батыр ауданындағы Тәңір тағына ұқсайтын Хан Тәңірі тауы – Тәңірдің алтын тағы, Тәңірдің Әміршісі деген ұғым да халқымыздың жүрегіне жазылып қалған.
Зерделі тарихшы Қойшығара Салғараұлы ағамыз «шың» сөзінің шығыс халықтарының қайбірінде қазіргі таңда да «Құдай», «Тәңір» деген мағынаны білдіретінін және байырғы түріктердің Жаңа жылдың бірінші күнін «Жас күн» деп атағанын, бүгінде бұлайша атау тек Американың үндіс-түріктерінде ғана сақталғандығын айғақтап берген еді. Өзінің «Мыңғұл мен моңғол және үш Шыңғыс» атты кітабының 168 бетінде: «Шыңғыс» атауының алғашқы компонентіндегі «шың» сөзі әу бастағы «тау биігі» деген төл мағынасында емес, кейінгі «Тәңір», «Құдай» деген ұғымдағы ауыспалы мағынасында алынған. Ал екінші компоненті «қыс» («сық») – «күш», «қуат» деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз қазіргі түрік тілдес халықтардың сөздік қорында «күш», «гүш», «хүч» түрінде кездеседі. Сонда «Шыңғыс» сөзінің тура мағынасы – «Тәңірдің күші», «Құдайдың күші», ал қолдану барысында қалыптасқан ұғымы – «Тәңірдің қаһары» немесе «Құдайдың қаһары» болып шығады... Еділ батырдың (Аттиланың) лақап атын еуропалықтардың неліктен «Құдайдың қаһары», «Құдайдың шыбыртқысы (бишігі)» («Бич Божий») деп атағанын да түсіну енді қиынға соқпайды. «Бич Божий» – еуропалықтардың ұғымындағы «Шыңғыс» сөзінің аудармасы» деп тұжырымдаған.
Байқап отырсыздар, сонымен құпиясы ғасырлар керуенінде ашылмай жүрген «Шыңғыс» сөзінің де түпкі мәні ежелгі бабаларымыздың тәңірлік наным-сенімінен келіп туындайды екен. Осындай құдіретті тәңірлік есіммен бүгінге дейін Ұлы Даланың ұлықтығын жарық дүниеге паш еткен айтулы үш-ақ перзенті: Мөде чәниүй («шыңғыс» сөзінің қытайша жазылуы), Аттила патша, Шыңғыс қаған аталды. Мұндай рухты көкке көтерер тұнбалы ақ бастауларды найзағай-намыс пәрменмен іліп әкетер зерттеушілер болса енді, қанеки!?
Аққа – құдай жақ. Қадымнан жеткен қадірліміз – әз Наурызымыз адамзаттық құндылықтар қатарына жатқызылып, Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы Қарарымeн рeсми түрдe жeр-жиһанда аталып отырса, Ұлы Даламыздан көк аспанды көктей аттанар Қызыр бабамыз барша әлемге Татулық пен Тіршіліктің, жарқын Өмір мен Жасампаздықтың, Ізгілік пен Достықтың дәнін егіп, Ұлыстың ұлы күнін ұлықтатып жатса – дәстүріміздің озғаны емес пе жарқырап?!
Бір ғажабы, Наурызда күн мен түн ғана теңеспейді, Сүмбiле, Үшарқар-Таразы, Үркер және Сұлу Сары сынды жұлдыздар бiр түзудiң бойына тiзiле қалады екен. Табиғат-ананың осы бір көрінісінен-ақ ғаламдық пәлсапа, өзгермес идеялардың берік діңіне ден қоясыз. Ел мен Жер, тіршілік атаулының кез келгенінің иесі мен киесі, барлығы, бәрінің де тылсым құдірет күшімен қажет шағында теңгеріліп, өзара тығыз байланыста, тәуелділікте тұратындығы түйсігіңізге түйінделеді. Асып, тасудың да, жасып, қашудың да шекті екендігіне құлай иланасыз.
Төл тарихымызға сусаған көңіл көзімізді өткен жылы парсылық түпнұсқадан ана тілімізге тікелей тәржімаланған Рашид ад-Диннің «Жамиғ ат-тауарих» атты кітабы ашып отыр. Қазыналы көмбеге кезіктік. Тұңғыш Президентіміздің бастамасымен құрылған Халықаралық Түркі академиясы шығарған аталмыш теңдессіз еңбекте көне түркілердің шежіресі, әсіресе Ұлы қаған Темірші-Шыңғыс кезеңі, одан бергі заманалар көш-керуені байтақ әрі әділ көрініс тапқан. Барша түркі әлеміне сүйіншілей жеткізер басты жаңалық – бабаларымызға тән түпнұсқадағы «мұғұл» сөзінің шетелдік аудармаларда «монгол» деп транскрипцияланып кеткендігі!!! Мың дәйектен бір дерек келтірелік – «Асылында, «Мұғұл» сөзі алғашында «Мұң ұл» деп аталған, яғни «мұңлы бейшара» әрі «ақкөңіл, ақжарқын, кішіпейіл» деген мағынаны аңғартады. (Рашид ад-Дин «Жамиғ ат-тауарих», Зәріпбай Оразбайдың аудармасы. «Алтын шаңырақ» баспасы, Екінші кітап, 2-том.143 б.).Осы бір қасақана жаңсақ жеткізілген жалғыз сөздің қасіретін бұған дейін мұқым түркі әлемі, ең бастысы, адамзат ардағы атанған Шыңғыс қаған аруағы тартуындай-ақ тартып келді!
Жинақта Ұлы қаған қалайша дәріптеледі десеңізші! «Ол әлемді бір (мемлекет) етті, ал (тұрғындар) жүрегін бірдей пікірлес қылды. Мемлекет аймағын езіп-жаншушы жауыз озбырлар мен зұлым басқыншылардың арсыз жұмыртқасынан тазартып, ол оларды өзінің атақты әулеті мен ұлы мұрагерлеріне қалдырып кетті». (Сонда, 1-т.160 б.)
Енді мәңгілік мұғұлдың түпкі мәніне ден қойыңыз! «Қазіргі кезде (іштей көп тармаққа бөлініп) «Мұғул» деген әйгілі атпен белгілі қауымдар, мысалы жалайыр, татар, ойрат, меркіт пен басқа мұғулдарға ұқсаған, (тек) әрқайсысы өзінің мемлекетін иеленген кейбір халықтар: керейт, найман және оңғыт сияқты тайпалар, соларға ұқсас (басқа да тайпалар): байырғы замандардан қазіргі уақытқа дейін қоңырат, қоралас, икирас, елжиған, ұраңқай, келінғұт деген атпен белгілі және (осыларға ұқсас) басқа да тайпалар мұғул-дүрліккен деп аталады. Сондай-ақ, (мұғул-дүрліккенмен қатар) ерекше мұғулдар болып табылатын нируун қауымы (бар); ол қауым және олардың тармақтары жайлы (төменде) толық баяндалатын болады. Бұл айтылған халықтар жайлы белгілісі – олар өз шығу тегін Ергене қоңға кеткен екі кісіден алады. Мұғул сөзі олардың тегінің атауы болып қалыптасты. ...Ал мұғул (тайпасы) түркі қауымдарының бір буыны болып табылады». (Сонда, 1-т.172-178 бб.)
Аңғарып отырсыздар, бәрі де ақ бастауларын Ергенеқонға барған екі адам – Нүкүз бен Қияннан алады. Сол Ергенеқонды дүние- жүзі ғалымдары небір озық үлгілі экспедиция құрамымен Мұғұл үстүрті және Алтай аймағынан ғасырға жуық уақыт бойына талмай, танбай іздесе де таппай қойды. Сірә, ол жақтан ешқашан табыла да қоймас! Өйткені түп бабаларымыздың байырғы мекендері – Қаратау мен Жетісу еді ғой!
Моғол үстіртіне Бөртешене ұрпағы «талай-талай теңіз-көлдерді басып» тар жол, тайғақ кешу үстінде арып-ашып келгендігі аян. Қазіргі таңда әлем тарихшылары бұл әулеттің батыстан шығысқа бет түзегендігіне еш күмәнданбайды. Хош делік. Ал енді осынау бөртешенеліктеріміздің бұған дейін, яки Ергенеқон аймағында асқарлы тау, биік қыраттың аясында ғұмыр кешкендігі тағы да белгілі. Бұл қисынның шылбырынан ой түзсек, Каспий теңізі аумағынан әлгіндей таулы өлкені таба алмайсыз. Еріксіз назарыңыз ортада созылып жатқан Балқаш теңізіне ауады. Осы арада сол Моңғолиямыздың белді тарихшысы Ананд Амардың: «Қазақ өлкесінің солтүстік күнгейі Балқаш көлінің оңтүстігінде көптеген моғол аймақтары қоныстанған. Солардың арасында Бөрте әулеті аталатын моғол аймағы болған. Олар да шатыр, киіз үйді паналап, мал бағып, өмір сүрген», – деген пікірі ойға оралады.(А. Амар, Көшпенділердің қысқа тарихы, Алматы, Атажұрт, 2011. 24 б.) Бұған енді Моңғолиядан түлеп шыққан тағы бір тарихшы Зардыхан Қинаятұлының: «Шыңғыс қаған шыққан Бөрте чино оғыз-түрік тегінен деген пікірде негіз бар», – деп ағынан жарылуын қосыңыз. (Шыңғыс хан және Қазақ мемлекеті, бірінші кітап, Арда, 2008, Алматы. 49 б.)
Осыдан кейін Темірші-Шыңғыс қаған дүние есігін ашқан дәуірдегі бабаларының құтты мекені – Жетісу жері деген зерделі зерттеуші-ғалымдар тұжырымына иланбауға ләжіңіз де қалмас. Көне түркілердің көк Тәңірі атын асқақтата көк бөріше жортқан атажұрттарының негізгі бастау деректерінде түп атамыз Абулжа (Яфес) ханның киелі мекені Алатау мен Қаратау қойнауындағы Талас пен Сайрамның аралығы деп жария жеткізілуі де қаршадайымыздан санамызға сіңбеді ме?! Енді бұған саяси ғылымдар докторы Ержан Исакулов пен Қазақстан Мұсылмандары діни басқармасы Ғұламалар кеңесінің мүшесі Зәріпбай Оразбайдың «Егемен Қазақстан» газетінде (08.01.2019 ж.) жарияланған «Тарих қателікті кешірмейді» атты мақаласындағы: «Ғалымдардың бір бөлігі Ергенеқонды Алтайда, екіншілері Тувада, үшіншілері Еділ-Жайықта және басқа жақтарда деп санайды. Сол Ергенеқон мен Берел деген алқаптың Iле мен Шу және Талас өзендерінің аралығында орналасқандығы туралы деректі біз 1789 жылы Нюрнберг қаласында шыққан Ф.Л. Гюссфельдің көне картасынан жақында ғана тауып алдық. Бұл дерек Шыңғыс хан мен оның ата тегінің тарихына басқаша көзбен қарау керектігін дәлелдейді»,– деген пәрменді пайымын телісеңіз алаңдарға алаңқай таппай қаларыңыз рас!
Бір нұсқа бойынша, жыл басы, жаңа жылымыз да осы Ергенеқоннан жөңкіліп шыққан күнімізбен етене еншілес! Иә, барша киіз туырлықтылар түтінінің түзу шығуын әу бастан-ақ басты мұратына айналдырған Шыңғыс қаған бабалардан атамұра жеткен басқа да этномәдени құндылықтармен бірге түркілік байтақ баяндарын паш етер елдік оқиға – Ергенеқоннан шығу күнін де айрықша қастер тұтқан. Өзінше түрленткен! «Ұлы жасақ» заңына ағынды суға зәр сындыру, көшкен жұртқа күл-қоқыс қалдыруға тыйым салуға қатысты арнайы бап ендіруінің өзі Табиғат-ананы көздің қарашығындай сақтап, келер ұрпаққа таза күйінде қалдыра білдірудің жарқын үлгісі! Бұл қисынымызды «Егемен Қазақстан» газеті басылымның басқарма төрағасы, Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлінің мына бір толғамы көріктендіре түссе керек: «Кейбір деректер наурыз Зәрдүш заманында Орталық Азиядан парсыға жеткен десе, Фирдоуси әйгілі еңбегінде осы күні Жәмшид Әзербайжан жеріне келген екен дейді. Осы деректерді алға тартқан Әбу Райхан әл-Бируни түрік жұртының наурызды «жаңа күн» деп тойлайтынын айтады. Қалай болғанда, әз Наурыздың түркілік күнтізбемен қатысы бары анық. Бұл орайда мүшелден тұратын күнтізбеміздің қазір әлемде «Қытай күнтізбесі» деп аталып жүргені жанға батады. XIX ғасырда Чжао И есімді әйгілі қытай ғалымы «12 мүшел жыл санау амалы батыста пайда болып, Сиюйдегі (Орта Азиядағы) түрк жұрты арқылы Қытайға жеткен» деген пікір айтқан. Көне «Жаңа Тан патшалығының тарихы» кітабында да түркілердің VIII ғасырда 12 жануарлық жыл санау амалын қолданатыны айтылады. Ал Edouard Chavannes «Le Cycle turc des Douze Animaux (12 жануарлық түрік жыл қайыруы)» деп аталатын еңбегінде бұл күнтізбенің түркілік тамырын бұлтартпас деректермен айғақтайды. Ендеше, дәстүрлі жыл қайыруды балама күнтізбе ретінде жиі пайдаланып, зерттеу жұмыстарын арттырсақ, түркі жұртына ортақ құндылықтың ортамызға қайта оралары анық. Ғұн заманынан пайда болған 12 жылдық мүшел түркі дәуірінде жетіліп, кемеліне келген. Бұл туралы Қашқарлы Махмұт әйгілі сөздігінде «түрік қағаны халқымен кеңес құрып: «кейінгілер жаңылмас үшін, он екі жұлдыз бен он екі айдың санындай он екі жылдың әрқайсысына ат қояйық. Жыл санауымызды осыған қарап жүргізейік» депті. Сөйтіп, қаған жабайы аңдарды Іле өзеніне қарай қуыңдар деп бұйрық береді. Аңдардың он екісі суды кешіп өтеді. Өзеннен өткен әрбір аңның аты бір жылға беріледі» деп жазады. Көк түріктердің осы жыл қайыру амалын жиі қолданғанын білеміз.
Аңыз түбі – ақиқат. Ал әйгілі Әбілғазы бахадүр хан «Түрік шежіресі» деген еңбегінде бұл күнді Ергенеқонмен байланыстырады. Құздардың қуысына сыймаған Ел ханның ұрпақтары Отанына жету үшін от қойып, темірмен тауды балқытып, жол тауып шатқалдан шығады. Көк бөрінің жол көрсетуімен жаңа қонысқа жеткен жауынгер жұрт Ұлыстың ұлы күнін тойлапты. Осылайша бұл күнді жаңа күн ретінде тойлау салтқа айналып, түрік қағандары көрік басып, балға ұрып, төс соғатын ырымға айналыпты. Бұл дәстүрді Шыңғыс хан қайта жаңғыртқан. («Егемен Қазақстан», Самарқанның көк тасы жібіген күн, 24 наурыз, 2017 ж.)
Әлқиса, өшпес жадымызға ден қоялық. Барлық тарихи бастаухаттар, Рашид ад-Дин, Бичурин, Дулати, Жалайыри, Әбілғазы мен Шәкәрім қажы да, ата шежіреміз де жаңажылдық мейрамымыздың айналымға ену дәстүрін түркі жұртының Ергенеқоннан шыққан 22 наурыз күніне тән аңызбен, яки күн мен түннің теңелуімен байланыстырады. Сол себепті де, ұлы тарихшы Рашид ад-Дин: «Шыңғыс хан әулетінде жаңа жыл басы боп есептелер түні көріктер, (темір балқыту) ошақтары мен көмірді дайындап, олар біраз темірді балқытады да, төске қойып балғамен ұрып созылдырады, сол арқылы шүкіршілік білдіреді», – деп түйіндеген. ((Рашид ад-Дин «Жамиғ ат-тауарих», Зәріпбай Оразбайдың аудармасы. Екінші кітап, 2 т.145 б.)
Ана жылы осы Талдықорған шаһарындағы қазақ-түрік лицейінің төл жаңа жылымызға тән қамдаған қуанышына қатысқанымыз бар. Әдеттегідей құттықтау лебізінен соң түркиялық қандас ұстаздардың өздері бас бола дайындаған сахналық көріністі тамашаладық. Ортаға дәу қара тас қойылған. Бір мезет айнала білектерін сыбанып тұрған шәкірттер қолдарындағы зілтабан балғаларымен әлгі тасты тұс-тұстан соққылап кеп берсін! «Бұларыңыз не, қара таста не кеткендеріңіз бар-ау?» – дейміз ғой таңданысымызды жасыра алмай! «Заманында арғы даңқты бабаларымыз Ергенеқон мекенінен тауды жарып шыққан. Елдігіміздің сол бір негізгі ақ бастауын ұрпақтар жадында ұялату үшін жылма жыл тарихты осылай жаңғыртуды әдетке айналдырғанбыз» – дейді әлгі ұстаздар жүздері жайнап!
«О-оу, – дейміз біз. Ол – біздің де Ергенеқон ғой! Біздің де түп тарихымыз емес пе! Біздің де ата-бабаларымыз сол таудан шықты деп шежіремізде қатталып қалған!» Бұл тақырыпты зерделі зерттеп жүрген талантты жас тарихшы Ерзат Меллетханұлы былайша түйіндейді: «Өйткені Алан-қауаның ері Тобан-баянның тегі қият еді. Алан-қауа Құралас руынан (қоңырат ред.) болатын. Сондықтан, олардың (Құраластардың) бәрі Шыңғыс ханның ататегі болмақ. Сондай сабақтастықтары болғандықтан да, адамдар сол тауды, ондағы темір қорытуды және темір соғуды ұмытқан жоқ. Осы әдет пен жосын Шыңғыс ханның ұрқында да бар. Олар арапа түні көрік, сайман және көмірін даярлап алады. Сонан соң кішкене темірді алады да отқа салып қыздырып, төске қойып соғады. Темір жаншылған сайын тебірене түседі». ("Ергенеқон аңызының ақиқаты", kerey.kz).
Ендеше, дәл осы арада Шәкәрімнің «Хан шежіресі» атты еңбегінен бір үзікке ден қоялық: «Моғол ханның баласы – Қарахан, Өзхан, Көзхан, Көрхан дегендер. Моғолдың орнына Қарахан болды. Ұлытау, Кішітауды жайлап, Қарақұрым, Сырдарияны қыстап жүрді. Мұның хан болғанын мұсылманша шежіре кітапта да «біздің пайғамбарлардан 3400 жыл бұрын» дейді. Бұл Оғуз хан мықты хан болды, жер жүзінің талай жерін алған хан еді. Оғуз хан деген атақты хан болғанын барша шежіренің бәрі айтады. Бұрынғы заманда Тоғыз Оғуз, Тоғыз Ұйғыр деп аталған халық соның нәсілі дейді. Мұның алты баласы – Айхан, Күнхан, Жұлдызхан, Таухан, Көкхан, Деңізхан. Оғуз хан өлген соң Күнхан болды, онан соң Айхан болды, онан соң Жұлдызхан болды, оның орнына баласы Меңлі хан болды, онан соң Деңізхан болды, онан соң баласы Елхан болды. Осының уақытында татар ханы Сүйінішпенен соғысып, Сүйініш хан жеңіп, моғолды қырып, қалғанын құлданып, моғол атын біржола жоғалтты. Сол соғыста қолға түскен Елханның баласы Қиян мен інісі Нүгіз тұтқыннан қашып, қалған моғол мен малдарын жиып алып, бір қиын таудың ішіндегі айналасы жартас, кең дараға барып тығылды. Ол дараның атын Ергенеқон қойды. Мағынасы – «тіп-тік жартас» дегені. Себебі өздері келген жолдан басқа ешбір жолы жоқ, айналасы жартас еді. Келген жол да бек қиын, жаяулап азар келіп еді, тайып кеткен мал быт-шыт болушы еді. Төрт жүз елу жылдай сол дарада өсіп-өніп, онан соң сыймайтұғын болған соң ақылдасып, бір енсізірек жартасты отпен өртеп қиратып шықты. Өздері келген жолдың топырақты жерлерін су бұзып, көп жыл өткендіктен жол болмай қалып еді. Сол дарадан шыққан күнді Моғол жұрты қатты құрметтеп, «байлаудан босанған күн» деп айт қылды».
Мінеки, көріп отырсыздар, жаңажылдық мейрамымыздың айналымға ену дәстүрін түркі халықтары осы Ергенеқоннан шыққан 22 наурыз күнімен байланыстырады. Жарты әлемді жаулаған Бумын қаған да (Ел хан), одан асып түскен Шыңғыс қаған да (Наурызды қайта жандандырған!) осы Ергенеқоннан елін бастап шыққан Бөртешененің тікелей ұрпақтары.
Несін айтасыз, әлемге өркениет ұрығын таратқан ұлыдалалықтардың арқасында Наурыз тойы қарт құрлыққа, Таяу Шығыс, көршілес елдердің бірқатарына кеңінен жерсінген. Сол Еуропаңыздың аспанында билік бишігін ұзақ мерзім үйірген Рим империясында да жыл басы біздің дәуіріміздің бірінші ғасырының ортасына дейін наурызда аталып өткен. Кейін Юлий Цезарь бұл ретте діни мағынаға ден қойып, жыл басын Христостың туған күні құрметіне 1 қаңтарға ауыстырған. Мұқым христиандық әлем мұны құптаса керек. Солай шыққанның өзінде де Наурыз он сегізінші ғасырға дейін Грекияда, Римде, Ұлыбританияда, Русьте ішінара мерекеленіп отырған.
Біздің ауыл қаланың ырду-дырдуынан шалғайда, Көкше теңізге иек артқан құмның бір қойнауында жатқандықтан ба, ұлттық салт-дәстүріміздің қаймағы, басқаны айтасыз, әуелі кешегі қызыл империя кезінде де бұзылмады. Жетпісінші жылдардың басына дейін жұртшылық қотарыла жаз жайлауға шығудан танбадық. Желіге бие байланып, түйе сауылып дегендей – қымыз, шұбаттан ауызымыз арылмады. Жиырманың үстіндегі жігіттері шиыра мұрт жіберіп, қырықтың қырқасындағы қауға сақалды ел ағалары кәдімгідей шежіре таратып, пәлсапа соғатын-ды. Мұнымен меңзегелі отырғанымыз – әз-Наурыз ұйысқан ыстық мекенімізде барлық мейрам атаулының төресіндей тойланатын. Оның қамына ақ кимешекті әже-апа, аналарымыз көп бұрын қамданушы еді-ау!
Соғымның сарысүр етіне сықа толы көне кебеженің қақпағы сықырлай жиі-жиі ашыла бастайтын-ды. Көзімізге көп түсе бермейтін қант, науат, түрлі кәмпиттеріңіз де дәл осы мезгілде жыл құсындай үйіріле оралатын кең дастарқанға. Бар дәмді дүние күні бұрын қамдалар бұл қуаныштың нендей құдірет, құпиясы бар екендігін ата- анамыз қаншама айтып жатса да балалық балғын қиялымыз оның табиғатына қонақтай қоймайтын. Кейін жоғары сыныптарға жеткенде ғой, ұстаздарымыздың бастамасымен Наурызды бар сән-салтанатымен мектепте мерекелеуге көштік. Сондағы ұққанымыз – ұлыс атаулы мыңжылдықтар жүзінде нешеме жаңғырып, қаншама ұрпақтар алмасқанымен ұлттық салт-дәстүр бастапқы бедерлі бейнесінен бір мысқал да өзгермейді екен.
Дей тұрсақ та, әдепкідегідей емес, соңғы кезеңде Наурыз мейрамының да «ыстық-суығы» басылып қалғандай сыңай байқаймыз. Жыл сайын сол бір сарынды шаралардың барлық мемекемелерде біркелкі балапандардай өріп жүргенін көреміз. Киіз үй тігіліп, аста-төк дастарқан мәзірі қамданады. Ары кетсе, тұсаукесер, келін түсіру, балаға ат қою секілді үйреншікті дәстүр-низамдары ұйымдастырылады, бері қайтарса – ән шырқалып, би биленеді. Сонымен хош-аман бол айтысып жатқаны. Бұдан не ұттық?! Өскелең ұрпаққа не қалдырғандаймыз? Барымызды тамашалауға ынтыға көз қадап тұрған өзге этнос өкілдерінің жүрегін қайтіп селт еткізерміз.
Көк пен Жерді бәрінен де асқақ әспеттеп, көк шыққанда жыл өтті деп, ай толғанда ай өтті деп қуана тіршілік құрған байырғы бабаларымыз бұл кезеңде дүр сілкініп, жамандық атаулыны ұмытып, жарқын күндерге иек артқан. Күнге тағзым етіп, жаңа туған айда көңілге түйген көп істерін бастаған. Күннің өзін жанып тұрған от деп қабылдаған.
Киелі жеріміз бен елімізге тән осы тектес әдет-ғұрып, дәстүр-салт, наным-сенім, тоқтау-тиым, тұрмыстық, отбасылық, атакәсіп, аңшылық секілді ұлықтығымызды паш етер ататек баяндарымыз артылып жығылады ғой. Тіпті, өзімізді өзіміз мадақтамай-ақ қоялық, баянды бабаларымызбен қоян-қолтық араласқан Ибн Арабшахтың тамсана қалдырған мына бір лебізіне назар аударайықшы: «Дәшті – түрік тайпалары жайлаған, малы қисапсыз, жері құнарлы әрі байтақ, ауасы кең, суы таза, аңы мен құсы мол, төрт тарабы берік, өзгеше өлке. Бұл түріктердің тілі – бай, шешен, өмірі – мейлінше ізгі, тұлғалары – келісті, сындарлы, түрлері – шырайлы, айрықша сұлу. Әйелдері – күн кейіпті, ерлері – ай кейіпті, патшалары – басты, бектері – кеуделі. Әскері – қайтпас жаужүрек, ғаламат садақшы. Бұл жұрттың арасында өтірік жоқ, арамдық, қулық-сұмдық және жоқ. Еркін көшіп-қонуды ата салтына айналдырған, өзіне сенімді, ештеңеден жасқанып, қорықпайтын бір халық». Осы айшықтап айтылғандардың бәрі дерлік Ұлыстың ұлы күні ерекше алға тартатын, басқаларға баса көрсететін асыл құндылық, ерен артықшылықтарымыз емес пе?! Сондай-ақ, халқымыздың келісті тұрмысына ертеден сіңісті болған еңселі арба-үйлері қазақ хандығы тұсында да сән-салтанатымен мерейімізді тасытты! Бұлар эпостық жырларымызда әдетте салқар көштердің көркіне айналар көк күймелер күйінде көрініс тапқан. Мұны неге жария жаңғыртпасқа.Балпаң-балпаң бастырып, құралайды көзге аттырып, батырлар жырының басты кейіпкерлері Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғындарды көпшілік алдына халықтың балы тамған жыр тілімен неге шығармасқа?!
Жалпы жаңа жылымыз турасында сөз қозғалғанда ұлттық құндылықтарымызды толайым көз алдымызға елестетуге ұмтылуымыз керек-ақ. Неге десеңіз, Наурыз – мыңдаған жылдарғы түзілген жиған-терген інжу-маржанымыздың алтын көмбесі, сәулелі сәті. Айталық, көне түркі күнтізбесі де осы жаңа жылымыздан бастау алады. Өзара тонның ішкі бауындай астасып жатыр ма, астасқанда қандай. Демек, екеуінің шығу тарихы телағыс! Сонымен қатар, біздің эрамызға дейінгі мыңжылдықтар межесінде тұрандық патшалар, кейінгі Түрік Қағанаты, Еке Моғол Ұлысы қағандары да жыл басы шағында ілкіде ауызымызға алынған көк күймелерге отырып алып ел аралаған, халықтың хал-ақуалымен танысқан. Жұртқа жылы лебіздерін білдіріп, тентектерін тыйған, қайсыбірлерінің жеңіл-желпі қылмыстарын кешірген.
Арғы бабаларымыз құт-береке дарытар Қыдыр ата бейнесi арқылы қой үстіне бозторғай жұмыртқалар заманда күй кешу ниетінен туған арман-мақсаттарын барынша үкілей білген. Халықтық тойға ұластырған. Сонау ХV-ХVІ ғасырда ғұмыр кешкен Абдулқадыр Марағидың «Түркілер арасында жыл бойы шығарылған күйлердің ішінен Ұлыстың ұлы күні тоғыз күй таңдалып алынатын болған», – деуінің өзінде терең мәдени мән жатыр. Қысқасы, бар жақсылық атаулы Жаңа күннің қарсаңында барынша бүршік жарған!
Халқымыз бұл тұста келісті наурызнама жасап, ағайын-туыс, замандас, сыйлас, тілектес жандар бір-бірінің ауылын аралаған. Ал енді бұл реттегі сый-сияпат дегеніңіз тіптен асып, төгілген. Келген қонақтардың ешқайсысы құрқол қайтпаған. Алды бір тоғыз – түйе бастаған мал жетелесе, соңы ат мініп, шапан киген.Дәл қазір де Ұлы мейрамға орайластырыла мемлекет тарапынынан да, ел-жұрт, жекелеген демеушілер көмегімен де қаншама сый-сияпат жасалынуда. Толғақты әлеуметтік шаруалар, әсіресе, көпбалалы аналар, тұрмысы төмен отбасыларының жай-күйі, жалақы сынды мәселелердің түйінін тарқатуға бағытталған өміршең бағдарламалардың қабылдануы сөзіміздің дәлелі! Міне, осы бір айшықтай айтылғандардың бәрі дерлік Ұлыстың ұлы күні ерекше басымдық беріле, басқаларға баса көрсететін асыл құндылық, елді ертеңімізге үкілер айшықты артықшылықтарымыз!
Қалай дегенмен де, тәубе, бүгінде әлемдік қауымдастыққа қазақ деген елдің ұлттық құндылықтары жан-жақты таралу үстінде. Ғаламның ең биік мінберлерінен ана тілімізде баяндама жасалынды, қазақи дәстүр-салт, өшпес өнеріміз паш етілді. Кешегі білекті батыр, жүректі оғландарымыздың өнегесі спорт пен өнерде қайта тебіндеді. Айналайын, бір Димаш Құдайбергеннің өзі қазақ халқын адамзат көгіне қаншалықты көтеріп тастады десеңізші?! Жарты әлем Димашымыздың саф өнеріне деген сүйіспеншіліктерін білдіре қазақ тілін үйреніп, ана тілімізде ән шырқап жатыр! Тіпті, ұлттық киімімізді киіп жатқандары қаншама?! Жүректі қуаныш сезімі кернегенде ұшарға қанат таппайсыз! Иә, тағы неміз бар еді, ел мақтанар?! Қайсыбірін айтайық: ғылым, білім, ғарыш дейсіз бе, атбегілік, құсбегілік, малшылық, егіншілік, қала құрылысы сынды өзге де бедерлі ерекшеліктеріміз өркештене көрініс тапты. Меншігінде мыңғырта қой, мыңдап жылқы ұстау дегеніңіз таңсық болмай қалды. Оны айтасыз, мыңдап кілең боз, құла, қара, өзге де түсті жылқы айдайтындар ондап саналады!
Бақыт деген – басымыздағы барымыз, кір шалмаған арымыз, баянды Тәуелсіздігіміз, мынау бостан күйіміз. Ғасырлар бойына бодандықта жүргендегі Тәңірден үздіге тілегеніміз де осы еді ғой! Табиғат-ана құрсағынан тіршілік тамырын тарта түгел түркі танымының төл тойына айналған Жас күн – Жаңа жыл – Жыл басы – Ұлыстың ұлы күні құтты болсын! Бұл біз үшін мирас мезгіл – мәңгілік қимас мезгіл!
Әміре ӘРІН,
"Жетісу" газетінің бас редакторы,
Қазақстанның Құрметті журналисі
